Vakıf ve Kooperatiflerde MikroFon Sistemi
Dr. Murat Ergüven / Araştırmacı Yazar
VAKIF VE KOOPERATİFLERDE MİKRO FİNANS SİSTEMİ
Günümüzde finansal hizmetlere erişim, ekonomik kalkınmanın en önemli unsurlarından biri olarak kabul edilmektedir. Ancak, düşük gelirli bireyler ve küçük ölçekli işletmeler, geleneksel bankacılık sistemine erişimde ciddi zorluklar yaşamaktadır. Yüksek faiz oranları, teminat gereklilikleri ve bürokratik engeller, finansal hizmetlerin geniş kitlelere ulaşmasını zorlaştırmaktadır.
Bu noktada “mikro finans”, özellikle gelişmekte olan ülkelerde yoksullukla mücadelede önemli bir araç olarak ortaya çıkmıştır. Mikro finans, küçük ölçekli krediler, tasarruf sistemleri ve diğer finansal hizmetler aracılığıyla bireylerin ekonomik faaliyetlerde bulunmalarını sağlar. Ancak İslâm ekonomisi açısından bakıldığında, faiz içeren finansman yöntemleri meşru değildir. Bu nedenle, “faizsiz mikro finans modelleri” geliştirilmiş ve “vakıf ile kooperatifler” gibi sosyal dayanışma temelli kurumlar üzerinden uygulanmaya başlanmıştır.
Bu çalışmada, mikro finans kavramı ele alınarak, vakıf ve kooperatif sistemleri üzerinden nasıl etkin bir şekilde uygulanabileceği incelenecektir. Hangi modelin daha sürdürülebilir olduğu tartışılacak ve İslami mikro finans sisteminin başarılı örneklerine yer verilecektir.
Mikro Finans Nedir?
Mikro finans, düşük gelirli bireylerin veya küçük işletmelerin geleneksel bankacılık sistemine erişim sağlayamadığı durumlarda, finansal hizmetlere ulaşmasını amaçlayan bir sistemdir. Mikro finans kapsamında verilen hizmetler arasında “küçük ölçekli krediler (mikro krediler), tasarruf hesapları, sigorta ve finansal eğitim” gibi unsurlar bulunur.
Bu sistem, özellikle yoksullukla mücadelede ve ekonomik kalkınmada etkili bir araç olarak görülmektedir. Nobel ödüllü Muhammed Yunus’un kurduğu “Grameen Bankası”, mikro finansın başarılı bir örneğidir. Yunus’un modelinde, yoksul kadınlara faizsiz veya düşük faizli krediler verilmiş ve bu kadınlar kendi işlerini kurarak gelir elde etmiştir.
İslâm’da faiz yasak olduğu için, mikro finans sisteminde “faizsiz finansman” modelleri geliştirilmiştir. “Kâr-zarar ortaklığı (Mudaraba), ortak yatırım (Müşaraka), faizsiz kredi (Karz-ı Hasen)” gibi yöntemler, İslâmi mikro finans araçları olarak öne çıkmaktadır.
Mikro Finansın Vakıf ve Kooperatiflerde Uygulanabilirliği
Mikro finans sisteminin “vakıf” ve “kooperatifler” aracılığıyla işletilmesi mümkündür. Ancak her iki modelin avantajları ve işleyiş farkları bulunmaktadır.
- Vakıflar Üzerinden Mikro Finans
Vakıflar, İslâm dünyasında tarihi olarak sosyal adaleti sağlamada önemli bir rol oynamıştır. Osmanlı’dan günümüze, vakıflar eğitim, sağlık, fakirlere yardım gibi birçok alanda faaliyet göstermiştir.
Vakıflar aracılığıyla mikro finansın işletilmesi şu şekillerde olabilir:
Karz-ı Hasen Kredileri: İhtiyaç sahibi kişilere faizsiz ve belirli bir süre sonra geri ödenmek üzere kredi sağlanabilir. Meselâ, Osmanlı’daki “Avârız Sandıkları” bir tür vakıf destekli mikro finans sistemiydi.
Zekât ve Sadaka Fonları: Mikro girişimcilerin sermaye ihtiyacını karşılamak için zekât fonları kullanılabilir.
Sosyal Kalkınma Projeleri: Vakıf, belirli bir sektörde faaliyet gösteren küçük girişimcilere ekipman veya hammadde sağlayabilir. Meselâ, “Endonezya’daki Dompet Dhuafa Vakfı”, yoksullara faizsiz finansman sağlayarak iş kurmalarına yardımcı olmaktadır.
Vakıf modeli, özellikle “sosyal yardımlaşma ve gelir adaletini sağlamada” etkili bir mikro finans yapısı sunar. Ancak sürdürülebilirliği açısından, vakıf fonlarının sürekli desteklenmesi gerekir.
- Kooperatifler Üzerinden Mikro Finans
Kooperatifler, bir grup insanın ortak ekonomik çıkarlarını korumak için bir araya geldiği organizasyonlardır. “İslâmi ekonomiyle uyumlu” olmalarının nedeni, kâr-zarar ortaklığına dayalı bir yapıya sahip olmalarıdır.
Kooperatifler aracılığıyla mikro finansın uygulanma şekilleri:
İslâmi Mikro Finans Kooperatifleri: Üyeler, belirli bir sermaye ile kooperatife katılır ve ortak fon oluşturulur. Bu fon, üyelere faizsiz veya düşük maliyetli krediler olarak dağıtılır.
Kâr-Zarar Ortaklığı (Mudaraba ve Müşaraka): ”Mikro girişimcilerle ortaklık kurularak, işletmelerine sermaye desteği sağlanır.
Kırsal Kalkınma Kooperatifleri: ”Tarım ve hayvancılıkla uğraşan küçük çiftçiler için ortak finans havuzları oluşturulabilir. “Malezya’daki İslâmi tarım kooperatifleri”, bu modele örnektir.
Kooperatif modeli, “ticari sürdürülebilirlik açısından daha güçlüdür”. Üyelerin katılımıyla finansal kaynaklar genişleyebilir ve devamlılık sağlanabilir. Ancak, kooperatif yönetiminin şeffaf ve adil olması gerekir.
Hangi Model Daha İşler?
| Kriter | Vakıf Modeli | Kooperatif Modeli |
| Temel Amaç | Sosyal yardımlaşma ve gelir adaleti | Ortak ekonomik çıkarları korumak |
| Finans Kaynağı | Bağışlar, zekât, sadaka | Üyelik fonları, ortak yatırımlar |
| Kredilendirme | Faizsiz borç (Karz-ı Hasen) | Ortaklık esasına dayalı fonlama |
| Sürdürülebilirlik | Bağışlara bağlı, sürekli fon ihtiyacı var | Üyelerle genişleyebilir, daha sürdürülebilir |
| Uygulama Alanı | Fakirlere yardım, eğitim, küçük girişimciler | Tarım, üretim, küçük işletmeler |
| Örnekler | Osmanlı Avârız Sandıkları, Dompet Dhuafa (Endonezya) | Malezya İslâmi Tarım Kooperatifleri, Endonezya BMT Kooperatifleri |
Eğer amaç dar gelirli insanlara sosyal yardımlaşma çerçevesinde finansman sağlamaksa, vakıf modeli daha uygundur. Eğer amaç sürdürülebilir bir ekonomik model oluşturmak ve küçük işletmelerin gelişimini sağlamaksa, kooperatif modeli daha etkilidir.
Bu yüzden “her iki model de kullanılabilir”, ancak uzun vadede “kooperatifler daha sürdürülebilir bir mikro finans modeli sunmaktadır.” İdeal bir sistem, “vakıf ve kooperatiflerin birlikte çalıştığı” bir yapı olabilir. Meselâ, vakıflar başlangıç sermayesi sağlayarak kooperatiflerin kurulmasını destekleyebilir.