İslâmi Ticaret ve İş Modelleri: Dünya Uygulamalarından Örnekler
DR. MURAT ERGÜVEN / ARAŞTIRMACI YAZAR
İslâmi Finans Bağımsız Denetçi / İslâmi Finansal Kurumlar ve Araçlar Uzmanı
İSLÂMİ TİCARET VE İŞ MODELLERİ: DÜNYA UYGULAMALARINDAN ÖRNEKLER
İslami ticaret ve iş modelleri, İslam’ın finans ve ticaret kurallarına (şeriat prensiplerine) uygun olarak tasarlanmış ekonomik faaliyetlerdir. Bu modeller, faiz (riba), belirsizlik (garar), spekülasyon (maysir) ve haram (yasaklanmış) ürünlerin ticaretini yasaklayan prensiplere dayanır.
İslami ticaret ve iş modelleri dünya çapında birçok ülkede uygulanmakta ve başarılı örneklerle karşımıza çıkmaktadır. İşte bu modellerden bazıları ve bu modellere dünya uygulamalarından örnekler:
1. Murabaha (Maliyet Üzerine Kâr Payı Eklenmesi)
Açıklama:
Murabaha, bir malın maliyetinin üzerine belirli bir kâr payı eklenerek satılmasını ifade eder. Alıcı, malın maliyetini ve satıcının eklediği kârı bilir. Satış peşin veya vadeli yapılabilir.
Örnek:
Bir İslami banka, bir müşterinin istediği bir arabayı satın alır. Daha sonra bu arabayı müşteriye maliyetine kâr ekleyerek vadeli olarak satar. Meselâ, araba maliyeti 100.000 TL ise banka 110.000 TL’ye (10.000 TL kâr ile) vadeli olarak satar.
Dünyadan Örnekler:
- Al Rajhi Bank (Suudi Arabistan):
Al Rajhi Bank, müşterilere araç, emlak ve dayanıklı tüketim malları gibi ürünleri Murabaha yöntemiyle sunmaktadır. Örneğin, bir müşteri ev almak istediğinde, banka evi satın alır ve müşteriye maliyetine belirli bir kâr ekleyerek satar. - Bank Islam (Malezya):
Malezya’da Bank Islam, Murabaha bazlı konut finansman ürünlerini yaygın şekilde kullanmaktadır. Özellikle orta gelir gruplarına yönelik vadeli ödeme planları sunar.
2. İcara (Kiralama)
Açıklama:
İcara, bir malın veya hizmetin belirli bir süre için kira karşılığı kullanıma sunulmasıdır. İcara, İslami finansmanda leasing modeline benzer.
Örnek:
Bir şirket, İslami finans kuruluşundan bir bina kiralar. Şirket, binayı kullanmak için aylık kira öder. Belli bir süre sonunda bina, müşteri tarafından satın alınabilir (icara muntahiya bit-tamlik modeli).
Dünyadan Örnekler:
- Dubai Islamic Bank (BAE):
Dubai Islamic Bank, İcara modelini kullanarak otomobil ve emlak finansmanı sunar. Meselâ, bir müşteri ev kiralamak yerine bankadan ev alır ve İcara yöntemiyle ödeme yapar. Müşteri, sözleşme süresinin sonunda evi tamamen kendi mülkü yapabilir. - Meezan Bank (Pakistan):
Meezan Bank, İcara bazlı leasing hizmetleri sunarak şirketlerin makineler, araçlar ve ekipmanlar için finansman sağlamalarına olanak tanır.
3. Mudaraba (Kâr-Zarar Ortaklığı)
Açıklama:
Mudaraba, bir tarafın sermaye, diğer tarafın ise emek veya iş gücü sağladığı bir ortaklık modelidir. Elde edilen kâr, önceden belirlenmiş oranlarda paylaşılır, zarar ise yalnızca sermaye sahibi tarafından üstlenilir.
Örnek:
Bir yatırımcı (sermaye sahibi), bir girişimciye (işletmeci) 1 milyon TL sermaye sağlar. Girişimci bu sermaye ile bir restoran açar. İşletme kâr ederse, kârın %60’ı girişimciye, %40’ı yatırımcıya gider. Eğer zarar ederse, yatırımcı sermayesini kaybeder ancak girişimci iş gücü karşılığında bir zarar ödemez.
Dünyadan Örnekler:
- Islamic Development Bank (IDB):
IDB, kalkınma projelerinde Mudaraba yöntemini kullanır. Meselâ, bir tarım projesine sermaye sağlayarak kâr ve zararı çiftçilerle paylaşır. - Kuveyt Finance House (KFH):
Kuveyt Finance House, girişimcilere sermaye sağlamak için Mudaraba yöntemini uygular. Girişimci işletme faaliyetini yürütürken elde edilen kârı, önceden belirlenmiş bir oran üzerinden paylaşırlar.
4. Muşaraka (Ortaklık)
Açıklama:
Muşaraka, her iki tarafın sermaye koyduğu ve kârın veya zararın önceden belirlenen oranlarda paylaşıldığı bir ortaklık modelidir.
Örnek:
Bir İslami banka ve bir girişimci birlikte bir ticari proje için sermaye sağlar. Meselâ, banka %70, girişimci %30 sermaye koyar. Kâr ve zarar bu oranlarda paylaşılır.
Dünyadan Örnekler:
- Maybank Islamic (Malezya):
Maybank Islamic, büyük altyapı projelerinde Muşaraka modelini uygular. Meselâ, bir otoyol inşaatı projesine sermaye ortaklığı yoluyla katılır. - Bank Negara Indonesia Syariah (Endonezya):
Bu banka, küçük ve orta ölçekli işletmelerin büyümesine destek olmak için Muşaraka yöntemini kullanır. Sermaye paylaşımı yaparak işletmelerin büyümesine katkıda bulunur.
5. İstisna (Sipariş Üzerine Üretim)
Açıklama:
İstisna, belirli bir malın önceden kararlaştırılmış bir fiyat ve teslim tarihine göre üretilmesi veya inşa edilmesi üzerine yapılan bir sözleşmedir.
Örnek:
Bir müteahhit, bir müşteri için özel bir bina inşa etmeyi taahhüt eder. Fiyat ve ödeme planı önceden belirlenir. Bu model, özellikle inşaat sektöründe yaygındır.
Dünyadan Örnekler:
- Qatar Islamic Bank (Katar):
İnşaat sektöründe İstisna modeliyle finansman sağlar. Meselâ, bir müşteri belirli bir mülkün inşa edilmesini talep eder ve banka bu projeyi finanse eder. - Emirates Islamic Bank (BAE):
Özellikle altyapı projelerinde, müteahhitlere finansman sağlamak için İstisna modelini uygular.
6. Selem (Peşin Ödeme ile İleri Teslimat)
Açıklama:
Selem, bir malın ödemesinin tamamen peşin yapıldığı, ancak teslimatının gelecekte gerçekleştirildiği bir satış modelidir. Bu model, tarım ürünleri gibi sektörlerde sıkça kullanılır.
Örnek:
Bir çiftçi, sezon başında 10 ton buğdayın bedelini peşin olarak alır. Hasat zamanı geldiğinde, buğdayı alıcıya teslim eder.
Dünyadan Örnekler:
- Sudan’daki Tarım Sektörü:
Sudan’da çiftçilere finansman sağlamak için Selem modeli yaygın olarak kullanılır. Meselâ, çiftçiler mahsullerini önceden bankalara satar ve ihtiyaç duydukları finansmanı hasattan önce alırlar. - Bahrain Islamic Bank:
Tarım ve emtia ticaretinde Selem yöntemiyle finansman sağlar. Çiftçiler veya tüccarlar, ürün teslimatını gelecekte gerçekleştirmek üzere peşin ödeme alır.
7. Tekâful (İslami Sigorta)
Açıklama:
Tekâful, katılımcıların belirli bir miktar para yatırarak bir risk havuzu oluşturduğu ve bu havuzdan, zarara uğrayan katılımcılara ödeme yapıldığı bir sigorta modelidir.
Örnek:
Bir grup işletme, doğal afetlere karşı kendilerini güvence altına almak için bir Tekâful sistemine katılır. Her işletme belirli bir katkı payı öder ve zarar gören bir işletme bu havuzdan ödeme alır.
Dünyadan Örnekler:
- Etiqa Takaful (Malezya):
Malezya’daki Etiqa Tekâful, sağlık, hayat ve araç sigortası gibi ürünler sunar. Katılımcılar risk havuzuna katkıda bulunur ve zarar görenlere ödeme yapılır. - Salama (BAE):
Salama, bireysel ve ticari Tekâful ürünleri sunar. Özellikle doğal afetler veya kazalar için geniş kapsamlı sigorta seçenekleri bulunmaktadır.
8. Bay’ al-Inah (Geri Satış ile Finansman)
Açıklama:
Bay’ al-Inah, bir varlığın vadeli olarak satılması ve daha sonra daha düşük bir peşin fiyatla geri satın alınmasını içerir. Bu model, likidite sağlamak için kullanılabilir.
Örnek:
Bir birey, İslami bankadan bir mülkü vadeli olarak satın alır. Daha sonra bu mülkü bankaya peşin olarak satarak nakit elde eder.
Dünyadan Örnekler:
- Bank Rakyat (Malezya):
Müşterilere kısa vadeli likidite sağlamak için Bay’ al-Inah yöntemini uygular. Banka bir varlık satar, ardından müşteriden peşin olarak geri satın alır.
9. Zekât ve Vakıf Temelli Modeller
Açıklama:
Zekât, fakirlere ve ihtiyaç sahiplerine yardım amacıyla malın bir kısmının dağıtılmasıdır. Vakıf ise toplumsal hizmetlere yönelik olarak bir varlığın bağışlanmasıdır.
Örnek:
- Bir işletme, yıllık kârının %2,5’ini zekât olarak bağışlar.
- Bir iş insanı, bir araziyi vakıf olarak tahsis ederek üzerine bir okul inşa eder.
Dünyadan Örnekler:
- Tabung Haji (Malezya):
Tabung Haji, Müslümanların hac için tasarruf yapmalarını kolaylaştırır. Aynı zamanda zekât ve vakıf fonları ile hayır işlerini destekler. - Türkiye’de Diyanet Vakfı:
Türkiye’de zekât toplama ve dağıtma faaliyetlerini organize eder. Toplanan fonlar, eğitim, sağlık ve sosyal yardım projelerinde kullanılır.
10. Helâl Sertifikalı İş Modelleri
Açıklama:
Ürün veya hizmetlerin İslam’a uygun olduğunu belgeleyen bir sertifikaya dayanır. Özellikle gıda, ilaç ve kozmetik sektörlerinde yaygındır.
Örnek:
Bir gıda şirketi, üretim süreçlerinin İslami standartlara uygun olduğunu belgeleyen Helal Sertifikası alır ve ürünlerini bu şekilde pazarlar.
Bu modeller hem bireyler hem de işletmeler için İslam’ın ahlaki ve ekonomik ilkelerine uygun çözümler sunar. Modern dünyada bu modellerin uygulanabilirliğini artırmak için inovatif yaklaşımlar ve devlet teşvikleri de önemlidir.
Bu modeller ve örnekler, İslami ticaret ve finans modellerinin sadece İslam ülkelerinde değil, dünya çapında uygulanabilirliğini ve yaygınlığını göstermektedir. Her bir model hem bireysel hem de kurumsal ihtiyaçlara yönelik esnek çözümler sunarak ekonomik kalkınmayı desteklemektedir.