El Kanun Fit Tıb: Dünya Üniversitelerinde En Çok Okutulan Tıb Kitabı
Dr. Murat Ergüven-Araştırmacı
EL KANUN FİT TIB: DÜNYA ÜNİVERSİTELERİNDE EN ÇOK OKUTULAN TIB KİTABI
İbn-i Sinâ’nın ihtişâmını, tıbdaki ve diğer ilimlerdeki şânını-şöhretini burada anlatmayıp, sadece ‘KANUN’dan bahsedeceğiz.
EL-KANUN Fİ’T-TIB: En büyükİslâmbilginlerimizden filozof-hekim İbn-i Sinâ’nın (980-1037) tıb tarihinin en ünlü, en büyük tıb ansiklopedisidir. Beş ciltten oluşan eser, yaklaşık bir milyon kelimedir. Eser Hemedan’da yazılmaya başlanıp, İsfehan’da tamamlanmıştır.
Doğu ve batı tıb tarihinde benzeri olmayan, bütün eski tıb ile Müslüman tıb ilmini kapsayan ve İbn-i Sinâ’nın kendi deneyimlerine dayanan sistematik, muhteşem bir tıb ansiklopedisidir.
Ebû Bekir Râzî, Kanun için: ‘Hippocrates ve Calinus hayatta olsalardı İbn-i Sinâ’nın kitabı önünde saygıyla eğilirlerdi ve ona minnettar kalırlardı.’ Demiştir.
Eser, Hippocrates, Calinus ve Razî’ye benzemesine rağmen onları birçok konuda düzeltip, ıslah ederek açıklamıştır. İbn-i Sinâ, Kanun’da şahsî görüşleri, gözlemlere dayanan hastalıklar, bitki menşeli ilâçlar ve tedâvi yöntemleri hakkında elde ettiği birçok tıbbî meseleyi gayet didaktik (öğretici) olarak yazmıştır.
Kânûn sadece doğuda değil, ortaçağ batı Avrupasında da uzun süre etkili olmuş,
üniversite müfredatının vazgeçilmez unsuru olmuş bir eserdir. İranlı âlim Nizâm-ı Arûzî, “Hipokrat ve Galen sağ olsaydı, bu kitabın önünde eğilmeleri gerekirdi” demiştir.
Razî’nin eserleri en iyi klinik eserler olduğu hâlde “Kanun”, didaktik olduğu için bütün dünyada/üniversitelerde temel ders kitabı olarak tam altı asır okutularak tıb öğretimine damgasını vurmuş ve asırlarca vazgeçilmez tek tıb kitabı olarak saltanat sürmüştür.
Birinci asrın ortalarına kadar etkisini sürdüren “Kanun”, yine bu tarihlere kadar Fransa (ve İtalya) üniversitelerinde mecburî ders kitabı olarak okutulmuştur. Hattâ 19. asır ortalarına kadar yer yer bazı Avrupa Üniversiteleri’nde okutulmuş, göz ile ilgili bölümleri üzerine doktora tezi hazırlanmıştır.
İlk ve orta devir Osmanlı doktorları da geniş ölçüde istifade etmiştir. Günümüzde de geçerliğini koruyan “Kanun”, İran ve Hindistan’da bazı tıb fakültelerinde hâlen okutulmaktadır.
Kanun’un eksiksiz çevirisi aynı asırda yapılmıştır. İlk baskısı (1473) 1593’te Roma’da yapılmış ve daha sonra Avrupa’nın pek çok şehrinde defâlarca basılmıştır. Ayrıca Beyrut, İstanbul ve Bulak’ta da basılmıştır.
Calinus’un iki ciltlik eseri 1500 yılına kadar bir defâ basıldığı halde “Kanun”, 16 defâ basılmış, daha sonra ise 20’yi geçmiştir. Kanun, 18. asırda 3. Mustafa’nın emriyle Tokatlı Doktor Mustafa Efendi tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir.
1960’ta Rusça’ya, 1966’da İngilizce’ye çevrilmesi onun değerini hâlâ koruduğunu göstermektedir. Fakat maalesef bizde hak ettiği yere hâlâ ulaşamamış, gerekli saygıyı görememiştir. Her ne kadar çeviri yazmaları mevcutsa da basılıp ilgili kitlelere ulaştırılamamıştır.
Orijinal gözlemleri ve tecrübeleri anlatan el-Kânun Fi’t-Tıb, o ana kadar bilinmeyen birçok hastalık hakkında bilgi vermiş ve birçok hastalığa tedavi yöntemleri geliştirmiştir.
Kanun, hastalıkların nasıl bulaştığını ve sağlığın nasıl korunması gerektiğini belirtmiş; hastalıkların özelliklerine göre tedavi şekilleri ortaya koymuştur.
Eczâcılık metodlarının anlatıldığı ve 760 ilâçtan bahsedilen kitabın son bölümünde, ilâçların kullanımıyla ilgili vücudun gelişimine ve direncine göre çeşitli talimatlar önerilmiştir. (1)
- (1) MEB-İslâm Ansiklopedisi, 5/2, 820-821; Türk Ansiklopedisi,19/416; Ana Britannica, 11/138-439; Türkiye Gazetesi –Yeni Rehber Ansiklopedisi, 9/295; Büyük Larousse, 11/5528; Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, 2/453-454; Müspet İlimlerde Müslüman Âlimler, 239; İbn-i Sinâ, 34, 79-80.