DR. MURAT ERGÜVEN
altın standardı
Altın Standardı, İtibarî Para ve İslâm Ekonomisinde Üretim-Para İlişkisi

Dr. Murat Ergüven | Ekonomi & Finans

ALTIN STANDARDI, İTİBARİ PARA VE İSLÂM EKONOMİSİNDE ÜRETİM-PARA İLİŞKİSİ

Para, ekonomik sistemlerin temel unsurlarından biri olup yalnızca bir değişim aracı değil, aynı zamanda üretim, servet dağılımı ve ekonomik istikrarın sağlanmasında kritik bir faktördür. Tarih boyunca farklı parasal sistemler geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Altın standardı, itibarî para ve kaydî para gibi sistemler, ekonomik istikrar ve para arzı politikaları açısından farklı sonuçlar doğurmuştur.

Bu makalede, altın standardının tarihsel süreci, itibarî para sisteminin ortaya çıkışı ve İslâm ekonomisinde üretim ile para arasındaki ilişkinin analizi yapılacaktır. Ayrıca, “Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM)” modeli ile paranın üretimle doğrudan bağlantılı olduğu alternatif bir iktisadî yapı önerilmektedir.

1. Emtia Para ve Altın Standardı: Tarihsel Süreç ve Sonlanışı

Altın standardı, para biriminin belirli bir miktar altına eşit olduğu ve serbestçe altına çevrilebildiği bir sistemdir. Tarih boyunca altın ve gümüş gibi değerli metaller para olarak kullanılmıştır. Bu metallerin kıtlığı ve kolay taşınabilir olması, onları ideal bir değişim aracı yapmıştır. Altın standardı, 19. yüzyılın başlarında İngiltere tarafından resmen benimsenmiş ve Sanayi Devrimi ile birlikte hızla küresel çapta yayılmıştır. 19. yüzyıl boyunca birçok gelişmiş ülke bu sistemi uygulamış, böylece uluslararası ticarette istikrarlı bir değişim aracı oluşturulmuştur. Bu modelde merkez bankaları ve hükümetler, ellerindeki altın rezervlerine bağlı olarak para arzını belirler. Altın standardı, fiyat istikrarını sağlama noktasında başarılı olsa da bastığı para karşılığında yeterli altın rezervi bulunmadığı için 1971 yılında ABD Başkanı Nixon altın standardını sona erdirmiştir.

Altın standardının tarihsel gelişimi şu şekilde özetlenebilir:

  • 1870-1914: Altın standardının klasik dönemi; birçok gelişmiş ülke bu sistemi benimseyerek uluslararası ticarette istikrarlı bir değişim aracı oluşturmuştur.
  • I. Dünya Savaşı (1914-1918): Savaş harcamalarının finansmanı için birçok ülke altın standardından uzaklaşarak itibari para sistemine geçmiştir.
  • 1925-1931: İngiltere ve bazı ülkeler altın standardına dönüş yapmaya çalışmış ancak küresel ekonomik krizler nedeniyle sistem istikrarsız hale gelmiştir.
  • Bretton Woods Sistemi (1944-1971): ABD doları altına endekslenmiş, diğer para birimleri dolara bağlanmıştır.
  • 1971: ABD Başkanı Richard Nixon, doların altına çevrilebilirliğini kaldırarak altın standardını sona erdirmiştir.

1.1. Altın Standardının Avantajları ve Dezavantajları

Altın standardının en büyük avantajlarından biri enflasyonu kontrol altında tutmasıdır. Çünkü para arzı, altın rezervlerine bağlı olduğu için hükümetler keyfi şekilde para basamaz. Ancak, altın standardı ekonomik krizler sırasında esnek olmayan para arzı nedeniyle likidite sıkıntısı oluşturabilir. Ekonomik büyümeyi desteklemek için yeterli altın rezervi bulunmadığında, piyasalarda likidite sıkıntısı yaşanabilir.

2. İtibarî Para Sistemi-Miktar Teorisi ve Paranın Üretimle Bağlantısı

Altın standardının terk edilmesiyle itibarî para sistemine geçilmiştir. 1971 yılında Bretton Woods sisteminin sona ermesiyle birlikte, dünya çapında itibarî para hâkim olmuş, bu sistemde paranın değeri tamamen devlet otoritesine ve piyasadaki güvene dayanmıştır.

Milton Friedman tarafından geliştirilen Miktar Teorisi, para arzındaki artışın enflasyona yol açacağını savunmaktadır. Ancak Keynesyen ekonomi ve Modern Parasal Teori (MMT) gibi yaklaşımlar, merkez bankalarının kontrollü para arzı yönetimi ile ekonomik büyümeyi destekleyebileceğini öne sürmektedir.

Miktar teorisi (Quantity Theory of Money – QTM), para arzı ile fiyatlar arasındaki ilişkiyi açıklayan temel iktisadî yaklaşımlardan biridir. Buna göre “Para piyasadaki üretim kadar olmalıdır.” Klasik iktisatçılar, özellikle Irving Fisher, MV = PY (Miktar Teorisi denklemi) ile para arzı (M), fiyatlar seviyesi (P), üretim (Y) ve dolaşım hızını (V) ilişkilendirir. Yani, eğer para arzı üretimden fazla olursa, fiyatlar artar ve enflasyon oluşur.

Fisher tarafından formüle edilen MV = PY denklemine göre:

  • M: Para arzı,
  • V: Paranın dolaşım hızı,
  • P: Genel fiyat seviyesi,
  • Y: Reel üretim düzeyidir.

Bu teoriye göre, para arzındaki artış doğrudan fiyat seviyelerini etkiler. Ancak İslâm ekonomisinde para arzı, üretime doğrudan bağlı olmalı ve spekülatif para üretimi engellenmelidir. Üretim=Para’dır. Bu reel ekonomiye dayalı bir para sistemidir. Reel ekonomiye dayalı bir para sisteminde, para arzı doğrudan üretim miktarına bağlı olmalıdır. Üretim artmadan para arzının genişletilmesi enflasyonist baskılar doğurur ve ekonomik istikrarı zedeler.

2.1. İtibarî Para Sistemine Eleştiriler

Günümüz itibarî para sisteminin bazı temel sorunları bulunmaktadır:

  • Enflasyon Riski: Merkez bankalarının kontrolsüz para basımı, uzun vadede enflasyona ve alım gücünün düşmesine neden olmaktadır.
  • Spekülatif Piyasalar: İtibarî para sisteminin büyük kısmı finansal piyasalara akmakta ve reel ekonomiden kopmaktadır.
  • Borç Temelli Yapı: Bankaların kredi yaratma mekanizması, borçlanma ve faiz üzerine kurulu olduğu için krizleri tetikleyebilmektedir.
  • Gelir Dağılımı Adaletsizliği: Para politikalarının servet sahipleri lehine işlemesi, sosyal eşitsizlikleri artırmaktadır.

İslâm ekonomisi perspektifinden bakıldığında, itibarî para sisteminin faiz (riba) ile iç içe geçmiş olması ve reel ekonomik değer üretmek yerine spekülatif kazançlara yönelmesi nedeniyle sorunlu olduğu görülmektedir.

3. Üretim ve Para Arasındaki Denge

İslâm ekonomisi, parayı yalnızca bir değişim aracı olarak kabul eder ve üretimle doğrudan ilişkilendirir. Üretim artmadan para arzının genişletilmesi, piyasalarda enflasyonist baskılara neden olur. Tarihsel olarak mal para (commodity money) anlayışı, altın ve gümüş gibi fiziksel varlıklara dayalı olup üretimle doğrudan ilişkilendirilmiştir.

Modern itibarî para (fiat money) sisteminde ise merkez bankaları, para politikalarıyla talebi de yönettikleri için para arzını üretimle birebir örtüştürmemektedir. Ancak bu sistemin zaafları, spekülatif piyasa dinamiklerinin ön plana çıkmasıyla daha da belirgin hale gelmektedir.

Benim üzerinde çalıştığım ve önerdiğim PGDM modeli, paranın reel üretime dayalı olarak belirlenmesini sağlayarak bu dengeyi kurmayı amaçlamaktadır.

4. Değişim ve Para Aracı Olarak Devletin Rolü

Bugün merkez bankaları, faiz oranları ve para politikaları yoluyla ekonomiyi yönlendirmektedir. Ancak para arzının üretimden bağımsız genişletilebilmesi, spekülatif finans piyasalarını büyüterek (enflasyona ve) krizlere yol açmaktadır.

Alternatif bir model olarak İslâm ekonomisi, paranın doğrudan üretime dayalı olmasını ve devletin yalnızca düzenleyici bir rol üstlenmesini öngörmektedir:

  • Keynesyen yaklaşım, para arzının ekonomik büyümeyi teşvik edebileceğini savunur.
  • Avusturya ve klasik iktisat okulu, para arzının kontrolsüz artmasının uzun vadede enflasyon ve ekonomik bozulma yaratacağını öne sürer.

Bu noktada, İslâm hukuku gereğince, faiz ve spekülatif mekanizmaların devre dışı bırakıldığı bir sistem ön plana çıkmaktadır.

5. İslâm Ekonomisi ve Alternatif Para Sistemleri

İslâmî ekonomi, paranın yalnızca bir değişim aracı olarak görülmesini ve reel ekonomik faaliyetlerle desteklenmesini savunur. İslâmî ekonomi, faizsiz işlemler, risk paylaşımı ve adil ticaret ilkeleri üzerine kuruludur.

5.1 Dijital Altın Destekli Para Sistemi

Modern teknoloji, blokzincir tabanlı altın destekli dijital para gibi sistemleri mümkün kılmaktadır. Bu sistemde, her bir para birimi belirli bir miktar fiziksel altın ile desteklenecek, böylece itibari paranın enflasyonist baskılarından kaçınılacaktır.

5.2. Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) Modeli

Bu çalışmada önerilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, üretim ile para arasındaki doğrudan ilişkiyi kurmayı amaçlayan spekülatif mekanizmaların devre dışı bırakıldığı bir sistemdir. İslâmî ekonomi ilkelerine uygun bu modelde:

  • Merkezi Olmayan Denetim: PGDM, geleneksel merkez bankası yerine, bağımsız piyasa gözetim kurulları tarafından ekonomik büyüme ve para arzını dengeli şekilde yönetilecektir.
  • Reel Ekonomi Odaklılık: Para arzı, reel ekonomik büyüme ve üretim miktarına/seviyesine doğrudan bağlı olarak düzenlenecektir.
  • İslâmî Finans İlkeleri: Para basma süreci, finansal spekülasyonlar ve faiz yerine risk paylaşımı/yatırım ve ticaret ile desteklenecektir.

Bu model, enflasyonu kontrol altına alarak spekülatif balonların önüne geçmeyi ve  gelir dağılımında adalet sağlamayı hedeflemektedir. İslâm ekonomisi açısından paranın mal ve hizmet üretimiyle bağlantılı olması gerekliliği, riba yasağı ile doğrudan ilişkilidir. Paranın üretimden kopuk şekilde, spekülatif işlemlerle kazanç sağlaması kabul edilmez. Modern parasal teorilerde (MMT), devletin para arzını genişletebileceği ancak bunu kamu harcamaları ve vergilendirme yoluyla dengelemesi gerektiği savunulsa da PGDM, devletin üretimden fazla para basmaması gerektiğini vurgulayan bir sistem olarak tasarlanmıştır.

Sonuç ve Değerlendirme

İtibarî para sistemi, modern ekonomilerde hâkim konumda olsa da, enflasyonist baskılar, spekülatif piyasalara bağımlılık ve borç temelli yapısı nedeniyle eleştirilmektedir. Altın standardı, geçmişte ekonomik istikrar sağlamak adına önemli bir sistem olarak görülmüş, ancak günümüzde tamamen terk edilerek itibari para sistemlerine geçilmiştir. Ne var ki, bu sistem spekülatif piyasalara yol açarak enflasyonist baskıları artırmıştır.

İslâm ekonomisi perspektifinden bakıldığında, paranın yalnızca bir değişim aracı olarak görülmesi ve reel ekonomik değer üretmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Bu doğrultuda geliştirilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, üretim ve para arasındaki doğrudan ilişkiyi tesis ederek ekonomik istikrarı ve adaleti sağlamayı hedeflemektedir. Geleneksel merkez bankacılığı sistemine alternatif olarak, reel üretime dayalı parasal mekanizmalar geliştirilerek sürdürülebilir bir ekonomik yapı inşa edilebilir.

Önerilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, merkez bankalarının rolünü daha adil ve reel ekonomiye dayalı bir yapıya dönüştürmeyi amaçlamakta; böylece enflasyonist baskıları azaltarak faizsiz finans ilkelerine uygun bir sistem oluşturmayı ve gelir dağılımında adaleti sağlamayı hedeflemektedir.

Bu çalışma, klasik miktar teorisi ve Avusturya Okulu’nun enflasyon uyarılarıyla uyumlu olup, İslâm ekonomisi bağlamında üretime dayalı bir parasal sistem önermektedir.

Gelecekte, bu sistemin uygulanabilirliğini artırmak için blokzincir teknolojisi, merkezsiz finans (DeFi) ve dijital para birimleri gibi yeni finansal araçların entegrasyonu da araştırılmalıdır.

Faiz, Enflasyon ve Kapitalizmin Çıkmazı
Faiz, Enflasyon ve Kapitalizmin Çıkmazı: Ekonomik Sistem Üzerine Bir Değerlendirme 

Dr. Murat Ergüven | Ekonomi & Finans 

FAİZ, ENFLASYON VE KAPİTALİZMİN ÇIKMAZI: EKONOMİK SİSTEM ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME 

Günümüz ekonomik sistemleri, faiz-enflasyon sarmalı içinde sıkışmış durumda. Kapitalist sistemin temel dinamikleri gereği sermaye belirli ellerde yoğunlaşırken, para politikaları sürekli genişleyen bir borç mekanizması üzerine kurulu. Merkez bankalarının para arzını artırarak piyasayı canlı tutma çabaları, enflasyonu körükleyerek halkın alım gücünü düşürüyor. Bu makalede, faiz ve enflasyonun mevcut ekonomik yapı içindeki işleyişini, bunun toplumlar üzerindeki etkilerini ve alternatif ekonomik modelleri ele alacağız. 

1) Faiz ve Enflasyon Döngüsü: Kapitalizmin Açmazı 

    Kapitalist sistem, sürekli büyüme odaklı bir model üzerine inşa edilmiştir. Bu büyümeyi finanse edebilmek için merkez bankaları sürekli para basmakta ve faiz oranlarını düzenleyerek piyasaya müdahale etmektedir. Ancak, itibari para sisteminde (fiat money), basılan her yeni para, aslında bir borç olarak üretilir. Yani sistemde dolaşan paranın tamamı, bir noktada geri ödenmesi gereken bir borçtur ve bu borcun faiz yükü, sürekli artarak enflasyonu tetikler. 

    Bu döngü şu şekilde işler: 

    1. Para Basımı ve Borçlanma: Merkez bankaları, ekonomik durgunlukları önlemek veya büyümeyi teşvik etmek için piyasaya yeni para sürer. Bu para genellikle büyük şirketlere, bankalara ve finansal piyasalara yönlendirilir. 
    2. Servet Yoğunlaşması: Basılan paranın büyük bir kısmı sermaye sahiplerine giderken, alt gelir gruplarına ulaşmaz veya çok gecikmeli ulaşır. Bu da gelir dağılımındaki adaletsizliği artırır. 
    3. Enflasyonun Yükselişi: Piyasada daha fazla para olması, mal ve hizmetlerin fiyatlarını artırır. Ancak bu süreçte halkın gelirleri aynı hızda artmadığı için yaşam maliyetleri yükselir. 
    4. Faiz Artırımı ve Kriz: Enflasyonu kontrol altına almak için faiz artırıldığında, borçlanma maliyetleri yükselir ve ekonomik büyüme yavaşlar. Yüksek faiz oranları, borçlanan kesimleri zora sokarak iflaslara ve ekonomik krizlere yol açar. 

    Bu süreç, döngüsel krizlere sebep olur ve her defasında sistem, aynı yöntemlerle “kurtarılmaya” çalışılır. Ancak uzun vadede bu, halkın refahını sürekli aşındıran bir mekanizmadır. 

    2) İtibari Para ve Kaydî Para: Sistemin Gerçek Problemi 

      Bugünkü ekonomik sistemde para, büyük ölçüde kaydî para (bankaların yoktan var ettiği dijital para) şeklinde oluşturulmaktadır. Bankalar, mevduat sahiplerinin yatırdığı paradan çok daha fazlasını kredi olarak dağıtır ve böylece piyasada dolaşan para miktarı, gerçek ekonomideki mal ve hizmet üretimini aşar. Bu durum, sürekli bir parasal genişlemeye ve enflasyona sebep olur. 

      Merkez bankaları da itibari para basarak enflasyonu körükler. İtibari para sisteminde paranın herhangi bir maddi karşılığı (örneğin altın gibi) olmadığı için, devletler ve bankalar istedikleri kadar para basabilirler. Ancak bu da zamanla paranın değerini düşürerek halkın satın alma gücünü zayıflatır. 

      3) Alternatif Çözümler: Kapitalizmin Geleceği Var mı? 

          Kapitalist sistemin bu sorunlarını çözmek için birkaç alternatif ekonomik model önerilmektedir: 

          1. Altın veya Reel Varlığa Dayalı Para Sistemi: Paranın bir karşılığı olması (altın, gümüş, petrol gibi) enflasyonist genişlemeyi sınırlandırabilir. Ancak, devletler para arzını kontrol edemediği için siyasi olarak tercih edilmiyor. 
          2. Tam Rezerv Bankacılığı: Bankaların sadece sahip oldukları rezerv kadar kredi verebildiği bir sistem, aşırı borçlanmayı önleyebilir.  Ancak, bu modelde kredi hacmi daralacağı için ekonomik büyüme daha sınırlı olur. 
          3. Faizsiz Ekonomi Modelleri: İslâmi finans gibi faizsiz sistemler, borç yerine ortaklık esasına dayalı yatırım modelleri geliştirerek piyasadaki dengesizliği azaltabilir. Ancak, küresel finans sistemine entegre olmamış faizsiz sistemler, büyük ölçekli alternatifler üretmekte zorlanıyor. 

          4) Kapitalizmin Sonu mu? 

          Kapitalizm, mevcut haliyle sürdürülebilir değil. Çünkü sistem, doğası gereği kriz üretmeye programlanmış. Sermaye belirli ellerde yoğunlaştıkça piyasa hantallaşacak ve ekonomik büyüme yavaşlayacaktır. Bu durum da ya halk isyanlarına ya da büyük çaplı ekonomik çöküşlere sebep olacaktır. 

          Eğer kapitalist sistem kendini dönüştürmek istiyorsa, itibari para ve kaydî para mekanizmasını kökten değiştirmeli, faiz oranlarını sıfırlayan veya tamamen kaldıran modeller üzerinde çalışmalı ve servet eşitsizliğini azaltan politikalar üretmelidir. Ancak bunlar, mevcut sistemin güçlü aktörleri için büyük bir tehdit olduğu için uygulanması oldukça zor görünmektedir. 

          Sonuç olarak, ya kapitalizm radikal bir dönüşüm geçirecek ya da kaçınılmaz bir çöküşle yüzleşecektir. Bugün ekonomik sistem üzerine yapılan tartışmalar, aslında sadece enflasyon veya faiz sorunlarını değil, sistemin temel varoluş problemlerini de gözler önüne sermektedir. Şimdi asıl soru şu: Bu çöküşe hazırlanıyor muyuz, yoksa çöküşü geciktiren politikalarla günü mü kurtarıyoruz? 

          parasal aktarım mekanizması
          Parasal Aktarım Mekanizmasının Teorik Temelleri ve Uygulamadaki Rolü

          Dr. Murat Ergüven | Ekonomi & Finans 

          PARASAL AKTARIM MEKANİZMASININ TEORİK TEMELLERİ VE UYGULAMADAKİ ROLÜ

          Ekonomik istikrarın sağlanması ve fiyat istikrarının korunması, modern merkez bankalarının temel hedefleri arasında yer almaktadır. Bu hedeflere ulaşmak için uygulanan para politikalarının reel ekonomi üzerindeki etkileri “parasal aktarım mekanizması” aracılığıyla gerçekleşir. Peki, parasal aktarım mekanizması nedir? Nasıl işler ve neden bu kadar kritiktir? Bu makalede hem teorik hem de pratik açıdan parasal aktarım mekanizmasının işleyişini ele alarak finans dünyasına ve politika yapıcılara ışık tutmayı amaçlıyoruz.

          • 1) Parasal Aktarım Mekanizması Nedir?

          Parasal aktarım mekanizması, merkez bankalarının uyguladığı para politikalarının piyasa faiz oranları, kredi arzı, döviz kurları ve varlık fiyatları gibi ekonomik büyüklükler üzerinden reel sektöre yansıma sürecidir. Bu mekanizma, faiz oranlarındaki değişikliklerin tüketim, yatırım, istihdam ve enflasyon üzerindeki etkilerini açıklayan bir süreci kapsar.

          Kısaca, merkez bankasının para politikalarıyla belirlediği faiz oranları, bankaların kredi verme davranışlarını etkileyerek toplam talebi ve ekonomik aktiviteyi şekillendirir. Bu etkileşim, merkez bankası kararlarının reel sektörde hissedilmesini sağlayan kritik bir süreçtir.

          • 2) Parasal Aktarım Mekanizmasının Kanalları

          Parasal aktarım mekanizması farklı kanallar aracılığıyla işler. Bu kanallar şunlardır:

          a) Faiz Kanalı

          Merkez bankasının politika faizini değiştirmesi, piyasa faiz oranlarını etkileyerek kredi talebini ve tasarruf davranışlarını değiştirir. Faiz artışı kredi maliyetlerini yükselterek yatırım ve tüketimi kısarken, faiz indirimi ekonomiyi canlandırır.

          b) Kredi Kanalı

          Faiz oranlarındaki değişiklikler, bankaların kredi arzını ve firmaların borçlanma kapasitesini etkiler. Faizler yükseldiğinde krediye erişim zorlaşır ve ekonomik aktivite yavaşlar.

          c) Döviz Kuru Kanalı

          Para politikası değişiklikleri, döviz kurunu etkileyerek ihracat ve ithalat maliyetlerini şekillendirir. Yüksek faiz oranları yerli para birimini güçlendirirken, düşük faizler para biriminin değer kaybetmesine yol açar.

          d) Varlık Fiyatları Kanalı

          Para politikası, borsa ve tahvil piyasaları gibi finansal varlıkların fiyatlarını etkileyerek tüketici ve yatırımcı davranışlarını değiştirir.

          e) Beklentiler Kanalı

          Merkez bankasının geleceğe dair verdiği sinyaller, piyasa oyuncularının enflasyon ve faiz beklentilerini şekillendirerek ekonomik kararları etkiler.

          • Parasal Aktarım Mekanizması Neden Kullanılır?

          Parasal aktarım mekanizması, makroekonomik istikrarı sağlamak için önemli bir politika aracıdır. Şu nedenlerle kullanılır:

          • Enflasyonun kontrol altına alınması: Faiz ve para arzı politikaları enflasyonu kontrol etmek için kritik öneme sahiptir.
          • Büyük ekonomik dalgalanmalara karşı istikrarın sağlanması: Ani döviz kuru hareketleri ve finansal krizlerin etkisini azaltmak için para politikaları devreye girer.
          • Finansal istikrarın korunması: Bankacılık sisteminin sıkıntıya girmemesi ve kredi piyasasının dengede kalması için parasal aktarım mekanizması etkili kullanılmalıdır.

          Parasal aktarım mekanizması, modern ekonomilerde fiyat istikrarının sağlanması, büyük ekonomik dalgalanmaların kontrol altına alınması ve finansal istikrarın korunması için kritik bir rol oynar. Ancak bu mekanizmanın etkin çalışabilmesi için, merkez bankasının kararlarının piyasalara doğru aktarılması ve piyasa oyuncularının beklentilerinin iyi yönetilmesi gerekmektedir.

          Son dönemde TCMB’nin para politikası stratejileri de göz önüne alındığında, parasal aktarım mekanizmasının etkinliğinin artırılması, ekonomik istikrar açısından belirleyici olacaktır.