Blog

Osmanlı Devleti’nin Geri Kalmasının Sebebi Gerçekten Din Mi?

Dr. Murat Ergüven-Araştırmacı

OSMANLI DEVLETİ’NİN GERİ KALMASININ SEBEBİ GERÇEKTEN DİN Mİ?

Tarih boyunca Osmanlı Devleti’nin gerilemesi ve Türkiye’nin modernleşme süreci üzerine çeşitli tezler öne sürülmüştür. En yaygın iddialardan biri, Osmanlı’nın geri kalmasının sebebinin din olduğu yönündedir. Matbaanın geç gelmesi, reformların yavaş ilerlemesi, bilimsel gelişmelerin yetersiz olması ve sanayi devrimini kaçırmamız bu argümanı desteklemek için sıkça dile getirilen unsurlardır.

Ancak günümüz Türkiye’sinde bu argümanı yeniden gözden geçirmek gerekmektedir. Çünkü laik hukuk sistemi, Batı’dan alınan yasalar, modern ordu, teknolojik ilerleme ve sanayi yatırımları bulunmasına rağmen, hâlâ muasır medeniyetler seviyesine ulaşamıyoruz. Öyleyse bizi geride tutan asıl sebep gerçekten din mi, yoksa başka faktörler mi söz konusu?

Bu soruya cevap vermek için hem Osmanlı’nın gerileme sürecini hem de Cumhuriyet dönemindeki gelişmeleri bütüncül bir bakış açısıyla değerlendirmek gerekir.

1. Osmanlı’nın Geri Kalma Sebebi Din Miydi?

Osmanlı Devleti, altı yüzyıldan fazla hüküm sürmüş, özellikle 15. ve 16. yüzyıllarda Avrupa’nın en güçlü devletlerinden biri olmuştur. Eğer din, gelişmeyi engelleyen bir faktör olsaydı, Osmanlı Devleti yükseliş döneminde nasıl bilim, sanat, hukuk ve askeri alanda dünya çapında bir lider olabilirdi? 16. yüzyılda Osmanlı’da İslâmi kurumlar ve dini önderler vardı ama bu, devletin en parlak dönemlerinden biri oldu.

Bunun yanında, Avrupa’nın Aydınlanma Çağı ve Sanayi Devrimi ile büyük bir sıçrama yaptığı dönemde Osmanlı’nın reform süreçlerine ayak uydurmak için Avrupa’dan geri kalmamak için ticaret kanunu, medeni kanun ve benzeri gerekli yasaları hızla çıkarmış ve bu yasalar Cumhuriyet döneminde tamamlanmıştır. Demek ki sorun sadece Avrupa hukuk sistemine geçmek de değil.

Osmanlı, 19. yüzyılda Avrupa’daki dönüşümleri yakalamak için hukuk sisteminde reformlar yaptı. 1839 Tanzimat Fermanı ve 1856 Islahat Fermanı ile başlayan süreçte ticaret, ceza ve medeni hukuk alanlarında önemli düzenlemeler getirildi. 1868’de Fransız Ticaret Kanunu’ndan esinlenerek Osmanlı Ticaret Kanunu oluşturuldu, ardından 1876’da Kanun-i Esasi ile anayasal yönetime geçildi. Ancak tüm bu reformlara rağmen Osmanlı, Avrupa’nın ekonomik ve teknolojik atılımlarına yetişemedi.

Sorun Sadece Hukuk Reformları Değil, Zihniyet ve Uygulama Meselesi

Osmanlı, Batı hukukunu aldı ama zihniyet dönüşümünü gerçekleştiremedi. Bu çabalar, yönetim anlayışında ve ekonomik sistemde köklü bir dönüşümle desteklenmediği için beklenen sonuçları doğurmadı. Kanunlar değişti, ancak ekonomik düzen, eğitim sistemi ve yönetim anlayışı yerinde saydı. Bu yasalar toplumsal yapıya, ekonomik işleyişe ve devlet yönetimine entegre edilemedi. Meselâ, Avrupa’da sanayi devrimiyle birlikte özel mülkiyet, girişimcilik ve bireysel haklar güçlenirken, Osmanlı hâlâ merkeziyetçi ve devletçi bir ekonomik modelden vazgeçemedi. Yasalar Batı’dan alındı ama serbest piyasa anlayışı, üretim odaklı ekonomi ve girişimci sınıf oluşturma kültürü gelişmedi.

Cumhuriyet döneminde bu reformlar tamamlandı; 1926’da Türk Medeni Kanunu, ardından Türk Ticaret Kanunu yürürlüğe girdi ve modern hukuk sistemine geçiş sağlandı. Ancak hukuki reformlar tek başına kalkınmayı garanti etmedi. Çünkü kalkınma sadece yasaları değiştirmekle değil, bilimsel düşünceyi teşvik eden bir eğitim sistemi kurmak, üretimi artırmak, girişimciliği desteklemek ve toplumu yenilikçi bir zihniyetle donatmakla mümkündür. Bu, sadece hukukun değil, topyekûn bir zihniyet dönüşümünün meselesidir.

Bugün hâlâ gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamamamızın sebebi, yalnızca modern kanunlara sahip olmamamız değil, bilim, sanayi ve teknolojiye dayalı güçlü bir ekonomik model kuramamamızdır. Avrupa’nın kalkınması, yalnızca hukuki reformlarla değil; bilimsel düşüncenin yaygınlaşması, üretim kültürünün gelişmesi ve ticaret yollarının güçlenmesi ile mümkün olmuştur.

Muasır medeniyet inşa etmek için hukuki reformlar tek başına yeterli değildir. Asıl mesele, o reformların zihniyete ve uygulamaya ne ölçüde yansıdığıdır. Eğer bir toplum, bireylerini düşünmeye, üretmeye ve yenilik yapmaya teşvik etmiyorsa, en modern yasaları bile kalkınmayı sağlayamaz. Kalkınmanın anahtarı, düşünce devrimiyle birlikte gelen bilim, sanayi ve üretim odaklı bir dönüşümdür.

Genellikle Osmanlı’nın gerilemesi için öne sürülen sebepler şunlardır:

• Matbaanın Geç Gelişi: Osmanlı’da okuma-yazma oranının düşük olduğu öne sürülse de bu iddia net verilere dayalı değildir. Avrupa ile kıyaslandığında Osmanlı’daki okur-yazarlık oranı daha düşük olabilir. Matbaa geç gelse bile geniş kitlelere ulaşabilecek çok miktarda yazma eser bulunuyordu. Matbaanın Osmanlı’ya geç gelişi genellikle geri kalmışlığın sebebi olarak gösterilir. Ancak bu, tek başına belirleyici bir faktör değildir. Burada asıl mesele yalnızca okuma yazma oranı değil, bilimsel üretim ve entelektüel gelişim konusundaki farklardır. Avrupa’da matbaanın yaygınlaşması, şehirleşme, üniversitelerin gelişmesi ve burjuvazinin bilgiye yatırım yapması bilimsel ilerlemeyi hızlandırmıştır. Osmanlı’da ise ekonomik yapı ve eğitim sistemi bu dönüşüme ayak uyduramamıştır. Osmanlı’da matbaanın geç gelmesi kadar, okuryazarlığın ve bilimsel düşüncenin geniş kitlelere yayılmasını sağlayacak sosyal ve ekonomik altyapının eksikliği de etkili olmuştur.
• Sanayi Devrimi ve Ekonomik Model: Sanayi devrimi yalnızca teknoloji meselesi değil, aynı zamanda sermaye birikimi, girişimcilik ve özel mülkiyetin yaygınlaşması gibi faktörlerle bağlantılıdır. Avrupa’da sanayi devrimi, özel mülkiyetin yaygınlaşması, girişimciliğin teşvik edilmesi ve sermaye birikimiyle mümkün oldu. Osmanlı, merkeziyetçi yapısıyla sermaye birikimini teşvik edemedi ve ekonomik zihniyeti sanayi devrimine uygun değildi.
• Ordu Yenilenememesi: Osmanlı 17. yüzyıldan itibaren sürekli reformlar yaptı, Batı tarzı askeri okullar açtı, modern teknoloji ithal etti. Ancak güçlü bir sanayi altyapısı, sermaye birikimi ve yerli üretim olmadan orduyu yenilemek tek başına yeterli değildi.
• Hukuki Reformlar ve Zihniyet Meselesi: Avrupa’da burjuvazi güçlenirken ve hukuk sistemleri ekonomik gelişmeyi desteklerken, Osmanlı merkezi yönetimi tımar sistemine dayalı bir ekonomik düzeni sürdürmeye çalışıyordu. Tanzimat ve Islahat reformları, hukuki açıdan Avrupa’ya yaklaşmaya çalıştı ama uygulamada başarısız oldu. Kanunları değiştirmek yetmedi; bunları toplumsal yapıya entegre etmek gerekiyordu.
• Din Adamlarının Değişime Direnmesi:

Dolayısıyla Osmanlı’nın gerilemesini yalnızca dine bağlamak yerine ekonomik, siyasi ve toplumsal dinamikleri daha geniş bir perspektifle ele almak gerekmektedir. Bütün bu unsurlar birlikte değerlendirildiğinde, Osmanlı’nın geri kalışının temelinde zihniyet dönüşümünün gerçekleşmemesi olduğu görülüyor.

2. Türkiye’de Laiklik ve Modernleşme ile Sorun Çözüldü mü?

Cumhuriyet döneminde, Osmanlı’nın eksik kaldığı düşünülen tüm alanlarda reformlar yapıldı:

• Kanunlar Batı’dan alındı.
• Eğitim sistemi laik hale getirildi.
• Teknoloji transferi sağlandı.
• Sanayi hamleleri başlatıldı.
• Ordu modernize edildi.

Ancak, bugün hâlâ Türkiye’nin ekonomik ve bilimsel anlamda gelişmiş ülkeler arasında yer almadığını görüyoruz. Bugün artık bilim, teknoloji, yazılım dünyada ne varsa hemen hepsi hızla Türkiye’ye girmekte. Eğer problem sadece dini yapılar olsaydı, bu reformlar ve bilimin teknolojinin ve her türlü gelişimin hızla ülkeye girmesi Türkiye’yi hızla kalkındırmalıydı. Fakat kalkınma, yalnızca yasalarla, ordu reformlarıyla ya da sanayi tesisleri kurarak sağlanmaz. Asıl mesele, zihniyet değişimi ve sürdürülebilir bir bilim, teknoloji ve üretim anlayışı geliştirebilmektir.

3. Bugün Her Şey Var Ama Hâlâ Neden Geri Kaldık?

Türkiye bugün laiklik eğitime, modern hukuka, teknolojiye ve sanayiye sahip olmasına rağmen neden hâlâ gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamıyor?

Peki, asıl sorun nerede?

Türkiye’nin gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamamasının temel sebeplerini şu başlıklar altında inceleyebiliriz:

Sorunun kaynağına inmek için bazı temel faktörleri analiz etmeliyiz:

• Eğitim ve zihniyet dönüşümü: Eğitim sistemimiz teknik olarak modernleşmiş olsa da eleştirel düşünce, araştırma kültürü ve inovasyon odaklı bir yapı yeterince gelişmedi. Avrupa’nın sanayi devrimini başarabilmesi, teknik bilgi kadar zihniyet değişimiyle mümkün oldu. Türkiye’de eğitim, ezbere dayalı ve analitik düşünmeyi teşvik etmeyen bir yapıya sahiptir. Bilim ve teknoloji üretiminin önündeki en büyük engellerden biri budur.
• Ekonomik Yapı, Üretim ve Sanayi: Osmanlı döneminde olduğu gibi, günümüzde de ekonomik kalkınma modelimiz dışa bağımlı. Kendi sanayimizi, markalarımızı ve teknoloji tabanlı ekonomimizi yeterince oluşturamadık. Türkiye, uzun yıllardır tüketim odaklı bir ekonomi politikası izlemektedir. Katma değerli üretim yapısı oluşturulmadığı sürece kalkınma mümkün değildir.
• Kurumsallaşma eksikliği: Avrupa’daki ilerlemenin temelinde güçlü kurumlar, hukuk devleti ve liyakat sistemi yatıyor. Türkiye’de kurumsal yapıların uzun vadeli politikalarla şekillenmesi yerine sık değişime uğraması, istikrarı engelliyor. Siyasi ve bürokratik yapıların değişime ve reformlara ayak uydurması zaman almaktadır. Yeniliğe açık olmayan, liyakat sisteminden uzaklaşan yönetim anlayışları gelişimi baltalar.
• Bilim ve teknoloji üretimi: Avrupa’daki üniversiteler sadece eğitim değil, aynı zamanda bilgi üreten ve inovasyon yapan merkezler. Türkiye’de üniversiteler akademik üretimde geri kalmış durumda. Kendi teknolojimizi ve bilgimizi üretecek ekosistem yeterince oluşturulamadı. Bilimsel araştırmalara ve teknoloji geliştirmeye yeterli bütçe ayrılmamaktadır. Üniversiteler inovasyon merkezleri olmaktan çok memur yetiştirme kurumları gibi çalışmaktadır.
• Girişimcilik ve özgürlük ortamı: Avrupa’daki sanayi devrimi, bireysel girişimciliği ve özel mülkiyeti teşvik eden bir yapıyla gelişti. Türkiye’de ise risk alıp yeni şeyler üreten girişimcilerin önü bazen bürokratik engellerle kesiliyor. Girişimcilik, bireysel sorumluluk ve toplumsal dayanışma kültürünün gelişmesi gerekmektedir. Eğer bir toplum, bireylerini düşünmeye, üretmeye ve risk almaya teşvik etmezse, gelişmiş ülkelerle rekabet etmesi zorlaşır.

Sorun Din Değil, Zihniyet ve Strateji Meselesi

Asıl fark, zihniyet meselesi ve sistem inşasıdır. Gelişmiş ülkeler, sadece modern kanunlara sahip oldukları için değil, bilimi, sanayiyi ve üretimi önceleyen bir zihniyet geliştirdikleri için ilerlemişlerdir.

Osmanlı’nın gerilemesi ve Türkiye’nin hâlâ gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamaması din ile açıklanamaz. Osmanlı’nın yükseliş dönemi de İslam’ı merkeze aldığı bir süreçti. Eğer din geri kalmışlığa sebep olsaydı, Osmanlı’nın en güçlü olduğu dönemi açıklamak zor olurdu.

Osmanlı’nın gerilemesinin asıl sebebi din değil, ekonomik model ve sosyo-politik yapıdır. Bugün de Türkiye’nin gelişmiş ülkeler seviyesine ulaşamamasının nedeni, modernleşmenin yüzeysel kalması ve derinlemesine bir zihniyet dönüşümünün gerçekleşmemesidir.

Gerçek sorun şunlardır:

• Bilimsel düşüncenin yaygınlaşmaması,
• Yenilikçiliğin teşvik edilmemesi,
• Sanayileşmenin tam anlamıyla sağlanamaması,
• Üretime dayalı bir ekonomik sistemin kurulamaması,
• Kurumsal dönüşümün eksik kalması,
• Eğitim sisteminin eleştirel düşünceyi desteklememesi ve sorgulayıcı bireyler yetiştirememesi,
• Sürdürülebilir kalkınma modelinin oluşturulamaması.

Bugün Türkiye, Batı’dan kanunları almış, ordusunu modernize etmiş, laik bir eğitim sistemine geçmiş, teknolojik ilerlemeyi takip eden bir ülke konumundadır. Ancak yine de kalkınmada beklenen atılımı yapamamıştır. Eğer geri kalmışlığın sebebi din olsaydı, bu reformlar bizi hızla ileriye taşırdı. Ancak kalkınma, sadece yasalarla ve yapısal reformlarla değil, zihniyet değişimiyle mümkündür.

Batı’nın başarısı, hukuk sisteminin modernleşmesi kadar, bilim, sanayi ve girişimcilik ekosisteminin güçlendirilmesiyle ilgilidir. Avrupa’nın başarısının ardında yalnızca hukuki veya dini reformlar değil, bilimi, sanayiyi, girişimciliği ve üretimi önceleyen bir zihniyet değişimi vardır. Bizim de odaklanmamız gereken asıl nokta budur.

Eğer gerçekten muasır medeniyetler seviyesine ulaşmak istiyorsak, tartışmayı din ekseninden çıkarıp eğitim, bilim, teknoloji, girişimcilik, yenilikçilik ve üretime odaklanan uzun vadeli bir strateji geliştirmeliyiz.

Eleştirel düşünceyi teşvik eden bir eğitim sistemi kurmadan, bilim ve teknolojiye yatırım yapmadan, üretime dayalı bir ekonomi inşa etmeden, sadece dışarıdan alınan kanunlarla kalkınma sağlanamaz. Gerçek ilerleme, ancak yenilikçi bireylerin özgürce üretebildiği, araştırabildiği, girişim yapabildiği ve bilimle desteklenen güçlü bir ekosistem oluşturulduğunda mümkündür.

Sonuç olarak, Osmanlı’nın geri kalmasının temel sebebi din değil, ekonomik model ve zihniyet meselesidir. Modern Türkiye de benzer bir sorunla karşı karşıyadır: Yasaları değiştirerek kalkınamayız; eğitim, bilim, teknoloji ve sanayiyi önceleyen bir zihniyet devrimi olmadan ilerleme mümkün değildir. Avrupa’yı güçlü kılan yalnızca reformlar değil, inovasyon ve girişimcilik kültürüdür. Bizim başarımız da düşünmeyi ve üretmeyi teşvik eden bir ekosistem kurmamıza bağlıdır.