Altın Standardı, İtibarî Para ve İslâm Ekonomisinde Üretim-Para İlişkisi

Dr. Murat Ergüven | Ekonomi & Finans

ALTIN STANDARDI, İTİBARİ PARA VE İSLÂM EKONOMİSİNDE ÜRETİM-PARA İLİŞKİSİ

Para, ekonomik sistemlerin temel unsurlarından biri olup yalnızca bir değişim aracı değil, aynı zamanda üretim, servet dağılımı ve ekonomik istikrarın sağlanmasında kritik bir faktördür. Tarih boyunca farklı parasal sistemler geliştirilmiş ve uygulanmıştır. Altın standardı, itibarî para ve kaydî para gibi sistemler, ekonomik istikrar ve para arzı politikaları açısından farklı sonuçlar doğurmuştur.

Bu makalede, altın standardının tarihsel süreci, itibarî para sisteminin ortaya çıkışı ve İslâm ekonomisinde üretim ile para arasındaki ilişkinin analizi yapılacaktır. Ayrıca, “Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM)” modeli ile paranın üretimle doğrudan bağlantılı olduğu alternatif bir iktisadî yapı önerilmektedir.

1. Emtia Para ve Altın Standardı: Tarihsel Süreç ve Sonlanışı

Altın standardı, para biriminin belirli bir miktar altına eşit olduğu ve serbestçe altına çevrilebildiği bir sistemdir. Tarih boyunca altın ve gümüş gibi değerli metaller para olarak kullanılmıştır. Bu metallerin kıtlığı ve kolay taşınabilir olması, onları ideal bir değişim aracı yapmıştır. Altın standardı, 19. yüzyılın başlarında İngiltere tarafından resmen benimsenmiş ve Sanayi Devrimi ile birlikte hızla küresel çapta yayılmıştır. 19. yüzyıl boyunca birçok gelişmiş ülke bu sistemi uygulamış, böylece uluslararası ticarette istikrarlı bir değişim aracı oluşturulmuştur. Bu modelde merkez bankaları ve hükümetler, ellerindeki altın rezervlerine bağlı olarak para arzını belirler. Altın standardı, fiyat istikrarını sağlama noktasında başarılı olsa da bastığı para karşılığında yeterli altın rezervi bulunmadığı için 1971 yılında ABD Başkanı Nixon altın standardını sona erdirmiştir.

Altın standardının tarihsel gelişimi şu şekilde özetlenebilir:

  • 1870-1914: Altın standardının klasik dönemi; birçok gelişmiş ülke bu sistemi benimseyerek uluslararası ticarette istikrarlı bir değişim aracı oluşturmuştur.
  • I. Dünya Savaşı (1914-1918): Savaş harcamalarının finansmanı için birçok ülke altın standardından uzaklaşarak itibari para sistemine geçmiştir.
  • 1925-1931: İngiltere ve bazı ülkeler altın standardına dönüş yapmaya çalışmış ancak küresel ekonomik krizler nedeniyle sistem istikrarsız hale gelmiştir.
  • Bretton Woods Sistemi (1944-1971): ABD doları altına endekslenmiş, diğer para birimleri dolara bağlanmıştır.
  • 1971: ABD Başkanı Richard Nixon, doların altına çevrilebilirliğini kaldırarak altın standardını sona erdirmiştir.

1.1. Altın Standardının Avantajları ve Dezavantajları

Altın standardının en büyük avantajlarından biri enflasyonu kontrol altında tutmasıdır. Çünkü para arzı, altın rezervlerine bağlı olduğu için hükümetler keyfi şekilde para basamaz. Ancak, altın standardı ekonomik krizler sırasında esnek olmayan para arzı nedeniyle likidite sıkıntısı oluşturabilir. Ekonomik büyümeyi desteklemek için yeterli altın rezervi bulunmadığında, piyasalarda likidite sıkıntısı yaşanabilir.

2. İtibarî Para Sistemi-Miktar Teorisi ve Paranın Üretimle Bağlantısı

Altın standardının terk edilmesiyle itibarî para sistemine geçilmiştir. 1971 yılında Bretton Woods sisteminin sona ermesiyle birlikte, dünya çapında itibarî para hâkim olmuş, bu sistemde paranın değeri tamamen devlet otoritesine ve piyasadaki güvene dayanmıştır.

Milton Friedman tarafından geliştirilen Miktar Teorisi, para arzındaki artışın enflasyona yol açacağını savunmaktadır. Ancak Keynesyen ekonomi ve Modern Parasal Teori (MMT) gibi yaklaşımlar, merkez bankalarının kontrollü para arzı yönetimi ile ekonomik büyümeyi destekleyebileceğini öne sürmektedir.

Miktar teorisi (Quantity Theory of Money – QTM), para arzı ile fiyatlar arasındaki ilişkiyi açıklayan temel iktisadî yaklaşımlardan biridir. Buna göre “Para piyasadaki üretim kadar olmalıdır.” Klasik iktisatçılar, özellikle Irving Fisher, MV = PY (Miktar Teorisi denklemi) ile para arzı (M), fiyatlar seviyesi (P), üretim (Y) ve dolaşım hızını (V) ilişkilendirir. Yani, eğer para arzı üretimden fazla olursa, fiyatlar artar ve enflasyon oluşur.

Fisher tarafından formüle edilen MV = PY denklemine göre:

  • M: Para arzı,
  • V: Paranın dolaşım hızı,
  • P: Genel fiyat seviyesi,
  • Y: Reel üretim düzeyidir.

Bu teoriye göre, para arzındaki artış doğrudan fiyat seviyelerini etkiler. Ancak İslâm ekonomisinde para arzı, üretime doğrudan bağlı olmalı ve spekülatif para üretimi engellenmelidir. Üretim=Para’dır. Bu reel ekonomiye dayalı bir para sistemidir. Reel ekonomiye dayalı bir para sisteminde, para arzı doğrudan üretim miktarına bağlı olmalıdır. Üretim artmadan para arzının genişletilmesi enflasyonist baskılar doğurur ve ekonomik istikrarı zedeler.

2.1. İtibarî Para Sistemine Eleştiriler

Günümüz itibarî para sisteminin bazı temel sorunları bulunmaktadır:

  • Enflasyon Riski: Merkez bankalarının kontrolsüz para basımı, uzun vadede enflasyona ve alım gücünün düşmesine neden olmaktadır.
  • Spekülatif Piyasalar: İtibarî para sisteminin büyük kısmı finansal piyasalara akmakta ve reel ekonomiden kopmaktadır.
  • Borç Temelli Yapı: Bankaların kredi yaratma mekanizması, borçlanma ve faiz üzerine kurulu olduğu için krizleri tetikleyebilmektedir.
  • Gelir Dağılımı Adaletsizliği: Para politikalarının servet sahipleri lehine işlemesi, sosyal eşitsizlikleri artırmaktadır.

İslâm ekonomisi perspektifinden bakıldığında, itibarî para sisteminin faiz (riba) ile iç içe geçmiş olması ve reel ekonomik değer üretmek yerine spekülatif kazançlara yönelmesi nedeniyle sorunlu olduğu görülmektedir.

3. Üretim ve Para Arasındaki Denge

İslâm ekonomisi, parayı yalnızca bir değişim aracı olarak kabul eder ve üretimle doğrudan ilişkilendirir. Üretim artmadan para arzının genişletilmesi, piyasalarda enflasyonist baskılara neden olur. Tarihsel olarak mal para (commodity money) anlayışı, altın ve gümüş gibi fiziksel varlıklara dayalı olup üretimle doğrudan ilişkilendirilmiştir.

Modern itibarî para (fiat money) sisteminde ise merkez bankaları, para politikalarıyla talebi de yönettikleri için para arzını üretimle birebir örtüştürmemektedir. Ancak bu sistemin zaafları, spekülatif piyasa dinamiklerinin ön plana çıkmasıyla daha da belirgin hale gelmektedir.

Benim üzerinde çalıştığım ve önerdiğim PGDM modeli, paranın reel üretime dayalı olarak belirlenmesini sağlayarak bu dengeyi kurmayı amaçlamaktadır.

4. Değişim ve Para Aracı Olarak Devletin Rolü

Bugün merkez bankaları, faiz oranları ve para politikaları yoluyla ekonomiyi yönlendirmektedir. Ancak para arzının üretimden bağımsız genişletilebilmesi, spekülatif finans piyasalarını büyüterek (enflasyona ve) krizlere yol açmaktadır.

Alternatif bir model olarak İslâm ekonomisi, paranın doğrudan üretime dayalı olmasını ve devletin yalnızca düzenleyici bir rol üstlenmesini öngörmektedir:

  • Keynesyen yaklaşım, para arzının ekonomik büyümeyi teşvik edebileceğini savunur.
  • Avusturya ve klasik iktisat okulu, para arzının kontrolsüz artmasının uzun vadede enflasyon ve ekonomik bozulma yaratacağını öne sürer.

Bu noktada, İslâm hukuku gereğince, faiz ve spekülatif mekanizmaların devre dışı bırakıldığı bir sistem ön plana çıkmaktadır.

5. İslâm Ekonomisi ve Alternatif Para Sistemleri

İslâmî ekonomi, paranın yalnızca bir değişim aracı olarak görülmesini ve reel ekonomik faaliyetlerle desteklenmesini savunur. İslâmî ekonomi, faizsiz işlemler, risk paylaşımı ve adil ticaret ilkeleri üzerine kuruludur.

5.1 Dijital Altın Destekli Para Sistemi

Modern teknoloji, blokzincir tabanlı altın destekli dijital para gibi sistemleri mümkün kılmaktadır. Bu sistemde, her bir para birimi belirli bir miktar fiziksel altın ile desteklenecek, böylece itibari paranın enflasyonist baskılarından kaçınılacaktır.

5.2. Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) Modeli

Bu çalışmada önerilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, üretim ile para arasındaki doğrudan ilişkiyi kurmayı amaçlayan spekülatif mekanizmaların devre dışı bırakıldığı bir sistemdir. İslâmî ekonomi ilkelerine uygun bu modelde:

  • Merkezi Olmayan Denetim: PGDM, geleneksel merkez bankası yerine, bağımsız piyasa gözetim kurulları tarafından ekonomik büyüme ve para arzını dengeli şekilde yönetilecektir.
  • Reel Ekonomi Odaklılık: Para arzı, reel ekonomik büyüme ve üretim miktarına/seviyesine doğrudan bağlı olarak düzenlenecektir.
  • İslâmî Finans İlkeleri: Para basma süreci, finansal spekülasyonlar ve faiz yerine risk paylaşımı/yatırım ve ticaret ile desteklenecektir.

Bu model, enflasyonu kontrol altına alarak spekülatif balonların önüne geçmeyi ve  gelir dağılımında adalet sağlamayı hedeflemektedir. İslâm ekonomisi açısından paranın mal ve hizmet üretimiyle bağlantılı olması gerekliliği, riba yasağı ile doğrudan ilişkilidir. Paranın üretimden kopuk şekilde, spekülatif işlemlerle kazanç sağlaması kabul edilmez. Modern parasal teorilerde (MMT), devletin para arzını genişletebileceği ancak bunu kamu harcamaları ve vergilendirme yoluyla dengelemesi gerektiği savunulsa da PGDM, devletin üretimden fazla para basmaması gerektiğini vurgulayan bir sistem olarak tasarlanmıştır.

Sonuç ve Değerlendirme

İtibarî para sistemi, modern ekonomilerde hâkim konumda olsa da, enflasyonist baskılar, spekülatif piyasalara bağımlılık ve borç temelli yapısı nedeniyle eleştirilmektedir. Altın standardı, geçmişte ekonomik istikrar sağlamak adına önemli bir sistem olarak görülmüş, ancak günümüzde tamamen terk edilerek itibari para sistemlerine geçilmiştir. Ne var ki, bu sistem spekülatif piyasalara yol açarak enflasyonist baskıları artırmıştır.

İslâm ekonomisi perspektifinden bakıldığında, paranın yalnızca bir değişim aracı olarak görülmesi ve reel ekonomik değer üretmesi gerekliliği vurgulanmaktadır. Bu doğrultuda geliştirilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, üretim ve para arasındaki doğrudan ilişkiyi tesis ederek ekonomik istikrarı ve adaleti sağlamayı hedeflemektedir. Geleneksel merkez bankacılığı sistemine alternatif olarak, reel üretime dayalı parasal mekanizmalar geliştirilerek sürdürülebilir bir ekonomik yapı inşa edilebilir.

Önerilen Piyasaları Gözetim ve Denetleme Merkezi (PGDM) modeli, merkez bankalarının rolünü daha adil ve reel ekonomiye dayalı bir yapıya dönüştürmeyi amaçlamakta; böylece enflasyonist baskıları azaltarak faizsiz finans ilkelerine uygun bir sistem oluşturmayı ve gelir dağılımında adaleti sağlamayı hedeflemektedir.

Bu çalışma, klasik miktar teorisi ve Avusturya Okulu’nun enflasyon uyarılarıyla uyumlu olup, İslâm ekonomisi bağlamında üretime dayalı bir parasal sistem önermektedir.

Gelecekte, bu sistemin uygulanabilirliğini artırmak için blokzincir teknolojisi, merkezsiz finans (DeFi) ve dijital para birimleri gibi yeni finansal araçların entegrasyonu da araştırılmalıdır.