Geredeli İshak bin Murâd
Türkçe İlk Tıb Kitabını Yazan Geredeli İshak bin Murâd
Doğum ve ölüm tarihi tam olarak bilinemeyen Geredeli İshak bin Murad yani İshak Muradoğlu, on dördüncü asırda yaşamış, Osmanlı’nın ilk devrinin meşhur (müderris/profesör) doktorlarındandır.
Doğum ve ölüm tarihleri bilinmemekte olan Geredeli İshak’ın babasının adı Murad’dır.
İshak Efendi, din bilimlerine de vakıf bir hekim olduğundan halk arasında “hoca tabib” diye nam salmıştır.
Osmanlı’nın ilk döneminde Türkçe ilk tıp kitabını Geredeli İshak bin Murad yazmıştır.
Sultan I. Murad ve Yıldırım Bayezid Han devirlerinde (1359-1402) yetişen Hekim İshak’ın, Bursa’da Yıldırım Bayezid’in yaptırdığı ilk Osmanlı medresesi ve darü’ş-şifası (hastane) olan Yıldırım Darü’ş-Şifası’nda müderrislik yaptığı ve hastalara baktığı sanılmaktadır.
Yıldırım Bayezid’in, daha önce Bolu Gerede’ye bağlı Mengen’in Kara İshak Köyü’nde kurdurduğu vakıftan hareketle, İshak bin Murad’ın Kara İshak Köyü’nden olduğu öne sürülmüşse de; yapılan araştırma gezisinde köyde herhangi bir tarihi esere rastlanmadığı, köylülerin ise İshak bin Murad ismini duymadıkları ve köyün isminin nereden geldiğini bilmedikleri müşahede edilmiştir.
Türkçe olarak yazdığı ‘Edviye-i Müfrede’ adlı tıp kitabıyla meşhur olan İshak bin Murad, bu eserini 1390 yılı temmuz-ağustos aylarında (Şaban-792/H) Arkut Dağı’nda ve Keçi Kalesi civarında dolaşarak yazmıştır.
Edviye-i Müfrede nüshaları genellikle Hacı Paşa’nın ‘Müntehabü’ş-Şifa’sı ile birlikte istinsah edilerek (çoğaltılarak) tek kitap halinde kullanıldığından adı bazı kütüphanelerde “Müntehabü’ş-Şifa et-Tıb” şeklinde geçmiştir. Bir kısım nüshalarda ise ‘Havassü’l- Edviye’ biçiminde görülen eser ‘Hülasatü’t-Tıb’ diye de bilinmektedir.
Edviye-i Müfrede, çağının tıp bilgisini ve anlayışını yansıtan; araştırmalara ve tecrübelere dayandığı için bilimsel değeri yüksek, bir esredir.
İshak Efendi, müderris olduğundan medrese talebelerine faydalı olması için bitkiler konusunda basit bilgiler vermiştir. Öyle ki halkın da rahatlıkla anlayabileceği bir üslup ve teferruata kaçmadan yazılmış olan eserde, Gerede civarında halkın kullandığı bazı anatomik (vücut yapısını inceleyen bilim) terimleri kullandığı da görülmektedir.
Gerede, tıpta kullanılan çeşitli mantarlar ile şifalı bitkilerin yetiştiği bir bölge olduğundan İshak Efendi, bu bitkilerden istifade etmiş ve bunları araştırarak tecrübe edip toparlayarak, Edviye-i Müfrede’yi meydana getirmiştir.
İshak Efendi, Edviye-i Müfrede’yi yazarken Hipokrat, Galen, Zikorizos ve Ebu Bekir er-Razi gibi eski hekimlerden ve genellikle İbn-i Sina’nın el-Kanun Fi’t-Tıb ile Cürcani’nin Zahire-i Harizmşâhî adlı eserlerinden faydalandığı gibi, derlediği bilgilere kendi tecrübelerini de ilave etmiştir.
Tıbbi formüller ve mürekkeb/karışım ilaç formüllerinden oluşan, akrabazin tarzında yazılmış bir tıp kitabı olan Edviye-i Müfrede, farmasötik (ilaç hazırlama) şekline veya farmakolojik etkilerine (ilaçların tesirlerine ve özelliklerine) göre gruplandırılmıştır.
Her mürekkeb/birleşim ilaç için içerdiği etkili maddeler, miktarları, yapılış şekli, etkileri, kullanılış yerleri ve alınacağı dozları ayrı ayrı gösterilmiştir.
Fakat ilaç terkibleri (karışım) kitabından çok, bir tıp kitabı olan eser, iki bölümden ve iki ekten olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde, Türkçe, Arapça, Farsça yazılan ilaç ve bitki isimleri alfabetik sırayla verilmiştir. Bu bölüm, faydalı bitkilerden, onların özelliklerinden ve hangi hastalıklara iyi geldiğinden bahseder. İlaçların kullanılış şekilleri hakkında açıklamalar yapılmaktadır.
İkinci bölümde, tıp pratiğine dair bilgiler; hastalıklar, belirtileri ve tedavi şekilleri verilmiştir.
Üçüncü bölümde, Zeyneddin bin İsmail el-Cürcani’nin eseri, Zahire-i Harizmşâhî’den ve İbn-i Sina’dan naklen verilen makaleler bulunmaktadır.
Dördüncü bölümde ise, Arapça, Farsça, Türkçe tıp terimleri sözlüğü vardır. Bu bölümde hastalıkların isimleri, anatomi terimleri, meyveler, sebzeler ve eşyalarla ilgili 250 civarında madde vardır.
Bu bölüm, ayrı bir eser olarak “Istılahat-ı Tıbbiye” diye de değerlendirilmektedir.
‘Hülasatü’t-Tıb’ (Edviye-i Müfrede)’ın Türkiye’de ve yurtdışındaki çeşitli kütüphanelerde yazma nüshaları vardır. Bunlardan müellif hattı bir nüsha, Amasya Bayezid İl Halk Kütüphanesi’nde 1717 numarada bulunmaktadır.
Bu kıymetli eserin tamamının basımı bu yazı kaleme alındığında henüz yapılmamıştı. Ancak kültür ve tarih hazinesi olan bu eserin basımı 2007 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yapılmıştır. Prof. Dr Mustafa Canpolat ve Prof. Dr. Zafer Önler’in hazırladığı kitap 346 sayfa ve 17×24 ebatlarında basılmış. Türk Dil Kurumu’na ve kıymetli hocalarımıza kültürümüze yapmış oldukları bu eşsiz hizmetlerinden dolayı şükranlarımı arz ediyorum.
İshak bin Murad’ın bu kitabından başka İbn-i Cezlen’in (Ö.493/1100) Takvimü’l- Ebdan/Bulan adlı eserinden yaptığı bir tercümesi de bulunmaktadır.
A. Demirhan Erdemir, Geredeli İshak, TDV/İslâm Ansiklopedisi (İstanbul-1996), 14/30-31; A.Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim (İstanbul-1991), 20 vds; İbrahim Geyik, Geredeli İshak bin Murat, Geçmişten Günümüze Gerede/Gerede Belediyesi (Gerede-2000), 109-114; Kemal Şahin, Geredeli Hekim İshak Efendi’nin Bilimsel Yönü/Gerede Belediyesi (Gerede-2000), 115-120; Yeni Rehber Ansiklopedisi /Türkiye Gazetesi; Farmakoloji (İstanbul-1993), 7/107; Meydan Larousse/Sabah; Farmakoloji, Farmakolojik, Farmasötik (İstanbul-1992), 6/528.