Türkiye’de Katılım Esaslı Sigortacılık ve Tekâfül Sigortacılığının Geleceği
DR. MURAT ERGÜVEN / ARAŞTIRMACI
TÜRKİYE’DE KATILIM ESASLI SİGORTACILIK VE TEKÂFÜL SİGORTACILIĞININ GELECEĞİ
Sigortacılık, bireylerin ve kurumların gelecekteki belirsizliklere karşı korunmasını sağlayan önemli bir finansal mekanizmadır. Geleneksel sigortacılık, riskin bir sigorta şirketine transfer edilmesine dayanırken, İslami finans prensiplerine uygun sigortacılık modelleri, risk paylaşımı esasına göre şekillenir.
Bu çerçevede Tekâfül sigortacılığı ve Katılım esaslı sigortacılık, katılım finans prensiplerine uygun olarak geliştirilen sigortacılık modelleridir. Türkiye’de Katılım Esaslı Sigortacılık, 19.12.2020 tarihli ve 3139 sayılı Yönetmelik ile 2021/3 ve 2023/18 sayılı Genelge kapsamında düzenlenmiş olup, Tekâfül modelinden farklı yönleri bulunmaktadır.
1. Tekâfül Sigortacılığı Nedir?
- Tekâfül (Arapça: التكافل), “dayanışma” veya “karşılıklı yardımlaşma” anlamına gelir ve İslami sigortacılığın temel modelidir. Tekâfül modelinde, sigortalılar (katılımcılar) birbirlerinin zararlarını karşılamak için bir havuza prim öder. Bu sistem, karşılıklı yardımlaşma ve risk paylaşımı prensiplerine dayanır.
- Geleneksel sigortacılıkta olduğu gibi bir sigorta şirketi risk üstlenmez; bunun yerine katılımcılar arasında risk paylaşımı sağlanır. Sigorta şirketi ise bu fonu yönetmekle yükümlüdür.
- Tekâfül sisteminde faiz (ribâ), belirsizlik (garar) ve kumar (maysir) gibi unsurlar bulunmadığı için İslami finans prensiplerine uygundur.
Tekâfül Modelinin Temel İlkeleri:
✅ Risk paylaşımı: Poliçe sahipleri (katılımcılar) ortak bir havuz oluşturur ve riskleri paylaşır.
✅ Faizsiz finans prensiplerine uygunluk: Fonlar yalnızca İslami yatırım araçlarına yönlendirilir.
✅ Karz-ı Hasen Mekanizması: Risk fonu yetersiz kaldığında sigorta şirketi faizsiz borç (karz-ı hasen) vererek fonu destekler.
2. Tekâfül Sigortacılığının Küresel Uygulamaları
Tekâfül sigortacılığı, 1970’lerden itibaren İslami finansın gelişimiyle yaygınlaşmış ve özellikle Müslüman nüfusun yoğun olduğu ülkelerde gelişmiştir.
- Malezya: Tekâfül sektörünün en gelişmiş olduğu ülkelerden biridir. Malezya Merkez Bankası’nın düzenlemeleriyle birçok Tekâfül şirketi faaliyet göstermektedir. Vekâlet ve Mudârebe (emek-sermaye ortaklığı) modelleri en sık kullanılan yöntemlerdir.
- Suudi Arabistan: Tüm sigortacılık faaliyetleri Tekâfül prensiplerine göre yürütülmektedir. Riyad merkezli birçok Tekâfül şirketi, yerel düzenleyiciler tarafından denetlenmektedir.
- Bahreyn: İslami finansın merkezlerinden biri olan Bahreyn, AAOIFI (Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions) standartlarına uygun bir Tekâfül düzenleme çerçevesine sahiptir.
- Türkiye: Tekâfül sigortacılığı Türkiye’de gelişmekte olup, 2020 yılı itibarıyla Katılım Esaslı Sigortacılık Yönetmeliği ile farklı bir model geliştirilmiştir. Türkiye’deki model, klasik Tekâfül sisteminden farklı olup, şirketlerin doğrudan risk taşımasına izin vermektedir.
3. Katılım Esaslı Sigortacılık Nedir?
Katılım esaslı sigortacılık, Türkiye’nin kendine özgü bir faizsiz sigortacılık modelidir ve 19.12.2020 tarihli 3139 sayılı Yönetmelik ile düzenlenmiştir.
- Tekâfül modelinden farklı olarak, sigorta şirketleri riskin tamamını üstlenebilir.
- Katılımcılar tarafından oluşturulan bir risk fonu bulunur, ancak şirketler bu fonları kendi bilançolarına dahil edebilir.
- Sigorta faaliyetleri katılım finans prensiplerine uygun olarak yürütülür ve faizsiz yatırım araçlarına yönlendirilir.
Katılım esaslı sigortacılık, Tekâfül modelinden esinlenmiş olsa da Türkiye’nin sigortacılık sistemine daha entegre bir yapıdır. Aşağıda, bu iki model arasındaki temel farkları detaylı bir şekilde ele alacağız:
4. Katılım Esaslı Sigortacılık ile Tekâfül Sigortacılığı Arasındaki Farklar ve Benzerlikler
1. Mevzuat ve Hukuki Çerçeve
| Kriter | Katılım Esaslı Sigortacılık (Türkiye Modeli) | Tekâfül Sigortacılığı (Klasik İslami Model) |
| Düzenleyici Çerçeve | 19.12.2020 tarihli ve 3139 sayılı Katılım Esaslı Sigortacılık Yönetmeliği ve 2021/3 sayılı Genelge ile düzenlenmiştir. | AAOIFI ve IFSB standartlarına uygun uluslararası model |
| Denetim ve Gözetim | Sigortacılık ve Özel Emeklilik Düzenleme ve Denetleme Kurumu (SEDDK) tarafından düzenlenir ve denetlenir. | Farklı ülkelerde yerel İslami finans düzenleyicileri denetler. |
| Şeriat Uyumu | Şeriat uyumluluğu Danışma Komitesi tarafından sağlanır. | Şeriat Kurulu tarafından belirlenir ve denetlenir. |
2. İşleyiş Modeli ve Risk Yönetimi
| Kriter | Katılım Esaslı Sigortacılık (Türkiye Modeli) | Tekâfül Sigortacılığı (Klasik İslami Model) |
| Riskin Yönetimi | Riskin büyük kısmı sigorta şirketi tarafından üstlenilir. | Risk, katılımcılar tarafından paylaşılır ve sigorta şirketi sadece fon yöneticisidir. |
| Şirketin Rolü | Sigorta şirketi, riskin transfer edildiği poliçeleri düzenleyen ve işleten ticari bir işletme olarak faaliyet gösterir. | Sigorta şirketi, katılımcıların oluşturduğu katılımcı fonunu yöneten bir vekildir veya mudârib (yönetici ortak) olarak hareket eder. |
| Fon Yönetimi | Primler, şirketin bilançosuna dâhil edilir ve şirketin mülkiyetindedir. | Katılımcılar tarafından oluşturulan risk fonu bağımsızdır ve sigorta şirketi bu fonu sadece yönetir. |
| Risk Paylaşımı | Risk, poliçe sahiplerinden sigorta şirketine transfer edilir. | Risk, katılımcılar arasında paylaşılır. |
3. Yatırım Politikası ve Gelir Dağılımı
| Kriter | Katılım Esaslı Sigortacılık (Türkiye Modeli) | Tekâfül Sigortacılığı (Klasik İslami Model) |
| Yatırımların Değerlendirilmesi | Fonlar, katılım bankacılığı prensiplerine uygun olarak yönetilir. Faizli işlemlerden kaçınılır. | Fonlar, İslami yatırım araçları ile değerlendirilir. Faizli, spekülatif ve haram sektörlere yatırım yapılmaz. |
| Fazla Fonların Kullanımı | Şirketin mülkiyetinde olabilir ve şirket fazla fonları hissedarlara veya farklı yatırımlara yönlendirilebilir. | Yıl sonunda fazla fonlar, katılımcılara iade edebilir veya hayır kurumlarına bağışlanabilir. |
4. Hasar Ödemeleri ve Fazla Fon Kullanımı
| Kriter | Katılım Esaslı Sigortacılık (Türkiye Modeli) | Tekâfül Sigortacılığı (Klasik İslami Model) |
| Hasar Ödemesi | Sigorta şirketi, tüm riskleri üstlenerek poliçe sahiplerine ödeme yapar. Hasarlar, sigorta şirketinin fonlarından karşılanır. | Risk fonu içindeki kaynaklar kullanılarak (katılımcı fonundan) hasar ödemesi yapılır. Fon yetersiz kalırsa, sigorta şirketi (karz-ı hasen) borç verebilir. |
| Fazla Fonlar (Tekâfül Fazlası) | Şirketin mülkiyetindedir ve şirket kâr olarak kullanabilir. | Yıl sonunda fazla fonlar, katılımcılara iade edilebilir veya hayır kurumlarına bağışlanabilir. |
5. Bireysel Emeklilik Sistemindeki Farklar
| Kriter | Katılım Esaslı BES (Türkiye Modeli) | Tekâfül Emeklilik Sistemi |
| Yatırım Politikası | Fonlar faizsiz yatırım araçlarıyla değerlendirilir ancak devlet katkısı geleneksel BES modeline benzer şekilde işler. | Yatırımlar tamamen İslami finans araçlarına yönlendirilir. Devlet katkısı, ülkeye göre değişkenlik gösterir. |
| Devlet Katkısı | %30 devlet katkısı sunulur. | Devlet katkısı uygulanmayabilir veya farklı şekilde organize edilebilir. |
Genel Değerlendirme
- Katılım Esaslı Sigortacılık, Türkiye’nin mevcut sigorta sistemine uyarlanmış ve İslami finans prensiplerine uygun hâle getirilmiş bir modeldir. Devlet desteğiyle ve mevzuat çerçevesinde gelişmiştir.
- Tekâfül Sigortacılığı, tamamen klasik İslami finans prensiplerine dayanır. Bu modelde sigorta şirketi, yalnızca bir yönetici (vekâlet modeli) veya kâr-zarar ortağı (mudârebe modeli) olarak hareket eder. Risk paylaşımı esastır ve fazla fonlar sigorta şirketine değil, katılımcılara aittir. Katılımcılar arasında yardımlaşmaya dayalı bir modeldir.
- Katılım Esaslı Sigortacılık, Türkiye’nin sigortacılık sektörüne özgü bir model olup, İslami finans prensiplerine uygun bir çerçeve sunarken, şirketlerin geleneksel sigortacılığa benzer şekilde risk taşımasına da imkân tanır. Tekâfül modelinden daha merkezi ve şirket odaklıdır, çünkü risk transferini tamamen sigorta şirketine bırakır.
- Türkiye modeli, uluslararası Tekâfül modeline kıyasla daha kurumsal bir yapıdadır ve bazı yönleriyle geleneksel sigortacılığa daha yakındır. Tekâfül modelinde şirket sadece fon yöneticisiyken, Katılım Esaslı Sigortacılıkta şirketler aktif bir sigorta sağlayıcısı konumundadır.
- Türkiye modeli, Tekâfül sisteminden farklı olarak şirketlerin risk üstlenmesini ve fazla fonları yönetmesini mümkün kılan daha ticari bir yapıdadır.
Sonuç olarak;
- Katılım Esaslı Sigortacılık, Türkiye’deki finansal ve hukuki düzenlemelere uygun olarak geliştirilmiş, İslami prensiplere dayalı, ancak şirketlerin risk üstlenebildiği hibrit bir sigorta modelidir.
- Tekâfül Sigortacılığı, katılımcılar arasında yardımlaşma ve risk paylaşımına dayalı, sigorta şirketinin yalnızca fonları yönettiği klasik bir İslami sigorta modelidir.
- Türkiye’deki düzenlemeler, Tekâfül prensiplerinden ilham alsa da Katılım Esaslı Sigortacılıkta şirketlerin risk üstlenmesi ve fazla fonları mülkiyetlerinde tutabilmesi gibi önemli farklar bulunmaktadır.
Bu bağlamda, Türkiye’de Katılım Esaslı Sigortacılık gelişmekte olup, Tekâfül modeline tam anlamıyla geçiş için düzenleyici çerçevenin genişletilmesi ve şeffaflığın artırılması gerekmektedir.
Katılım esaslı sigortacılığın geleceği, düzenlemelerin şeffaflaştırılması, İslami finans ilkelerine daha fazla uyum sağlanması ve uluslararası standartlarla entegre hâle gelmesine bağlı olacaktır.