Örtülü Bir Finansman Aracı Olarak Enflasyon

Dr. Murat Ergüven | Ekonomi & Finans  

Giriş: Enflasyonun Politik Ekonomi Aracı Olarak Rolü

Gelişmekte olan ülkelerde ekonomik istikrarsızlıkların en belirgin göstergelerinden biri olan enflasyon, yalnızca ekonomik bir sorun olarak değil, çoğu zaman siyasal tercihlerle biçimlenen bir “para politikası aracı” olarak karşımıza çıkar. Yaygın kanaatin aksine, enflasyon yalnızca döviz kurundaki artışların, arz-talep dengesizliklerinin ya da para arzındaki genişlemelerin pasif bir sonucu değil, bilinçli ve sistemli maliye politikalarının bir ürünüdür. Daha açık bir ifadeyle, devlet kamu harcamalarını finanse etmek için enflasyonu “örtülü bir finansman yöntemi” olarak kullanır. Enflasyon, böylece dolaylı ama etkili bir vergilendirme aracı haline gelir; halkın cebinden fark ettirmeden gelir aktarır.

Maliye politikası, kamu gelirlerinin toplanması ve harcamaların yönetilmesi yoluyla ekonomik istikrarı sağlama, büyümeyi destekleme ve gelir dağılımında adaleti gözetme amacı taşır. Ne var ki gelişmekte olan ülkelerde maliye politikaları sıklıkla bu temel ilkelerden sapmakta; kısa vadeli siyasi hedefler, seçim ekonomileri ve popülist yönelimler doğrultusunda araçsallaştırılmaktadır. Bu çerçevede, mali disiplinin kaybolduğu, vergi gelirlerinin yetersiz kaldığı ve kamu açıklarının arttığı ortamlarda, enflasyon doğrudan veya dolaylı şekilde bir finansman mekanizması olarak devreye alınmaktadır.

Bu yazıda, maliye politikalarının enflasyonla nasıl iç içe geçtiği; enflasyonun yalnızca teknik bir sonuç değil, aynı zamanda kasıtlı olarak kullanılan bir “para politikası aracı” olabileceği, teorik ve pratik düzeyde ele alınacaktır. Amaç, enflasyonun sadece mali disiplinsizliğin bir sonucu değil, kimi zaman bilinçli bir tercih olarak uygulamaya konduğunu ortaya koymak ve bu tercihin gelir dağılımı, servet transferi ile sosyal adalet üzerindeki etkilerini tartışmaktır. Türkiye örneği üzerinden, bu mekanizmanın toplumsal ve iktisadi yansımaları değerlendirilecektir.

  1. Maliye Politikası ve Teorik Arka Planı

Maliye politikası, vergi toplama ve kamu harcamaları yoluyla ekonomiyi yönlendirmeyi amaçlayan temel bir iktisat politikası aracıdır. Daha ayrıntılı ifade edersek; maliye politikası, vergi ve harçlar gibi kamu gelirleri ile altyapı yatırımları, memur maaşları ve sübvansiyonlar gibi kamu harcamaları üzerinden ekonomik istikrarı sağlamak, gelir dağılımında adaleti gözetmek ve sürdürülebilir büyümeyi desteklemek amacıyla uygulanır. Klasik iktisat maliye politikalarını ekonomik dalgalanmalara karşı dengeleyici (stabilizatör) bir istikrar unsuru olarak görür. Ancak gelişmekte olan ülkelerde bu idealden sapılmakta; kısa vadeli büyüme hedefleri, seçim ekonomileri ya da siyasi kazanımlar için araçsallaştırılmaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerde maliye politikalarının kısa vadeli siyasi hedeflere hizmet etmesi, enflasyonu kaçınılmaz kılmaktadır. Oysa sürdürülebilir büyüme ve toplumsal refah, ancak yapısal mali disiplin ve şeffaf yönetimle sağlanabilir.

  • Genişletici Politikalar ve Enflasyon Tuzağı

Kamu harcamalarını artırmak veya vergi indirimleriyle talebi canlandırmak —yani genişletici maliye politikası— kısa vadede büyümeyi ateşleyebilir. Ancak talep, ekonominin üretim kapasitesini aştığında, “talep yönlü enflasyon” kaçınılmaz olur. Meselâ, altyapı projeleri veya sosyal yardımlar için yapılan harcamalar, eğer kaynaklar yetersizse, ekonomiyi ısıtır ve fiyatları yukarı çeker Bu noktada temel soru şu: yapılan kamu harcamaları hangi kaynakla finanse ediliyor?

  • Vergi Yetersizse Ne Oluyor?

Vergi tahsilatının düşük ya da kayıt dışı ekonomi yaygın olduğunda, maliye politikası sürdürülebilirliğini yitirir. Gelişmekte olan ülkelerde vergi tabanının dar olması, devleti borçlanmaya veya alternatif yollara iter. Borçlanma kapasitesi sınırlıysa veya siyasi olarak tercih edilmezse, devlet merkez bankasına yönelir ve doğrudan para basımına (emisyona) başvurur. Bu da dolaşımdaki para miktarını artırarak parasal genişlemeye yol açar. Artan para arzı, paranın reel değerini düşürür ve enflasyonist baskıları tetikler. Devlet, açıkça vergi koymaksızın halkın satın alma gücünü eritir. Bu da fiyat istikrarını tehdit eder.

  • Enflasyon: Gizli Bir Vergi

Bu noktada enflasyon, bir piyasa arızası olmaktan çıkar; devletin bilinçli kullandığı bir örtülü finansman aracı hâline gelir. Devlet, doğrudan vergi koymadan halkın cebinden fark ettirmeden gelir aktarımı sağlayarak dolaylı vergi tahsil eder. Meselâ sıvı yağ fiyatı 250 TL’den 350 TL’ye çıktığında, devlet KDV’den daha fazla gelir elde eder. Böylece enflasyon, gizli bir vergi olarak kamu finansmanında sistematik bir araç niteliği kazanır. Mali disiplinsizlik, halka fark ettirmeden vergi yükü bindirir, sabit gelirli kesimlerin reel gelirlerini ve satın alma gücünü eritir.

  1. Maliye Politikası ile Para Politikası Arasındaki Bulanıklık

Teoride, ekonomik yönetimin iki temel ayağı olan maliye ve para politikaları ayrı araçlar ve kurumlarla yürütülür. Maliye politikası kamu harcamalarını ve vergileri, para politikası ise faiz oranlarını ve para arzını yönetir. Ancak gelişmekte olan ülkelerde bu ayrım çoğu zaman kâğıt üzerindedir. Uygulamada bu sınırlar net olmadığı için birbirine karışır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, kamu maliyesindeki dengesizlikler ve siyasal baskılar, para politikasının işlevini doğrudan etkiler. Merkez bankaları siyasi otoriteye bağımlı hâle geldiğinde sanki fiilen hazineye bağlıymış gibi çalışırlar. Para politikaları, maliye politikalarının finansman aracı olarak kullanılır. Ortaya çıkan “bulanıklık”, enflasyon vergisi gibi örtülü finansman yöntemini meşrulaştırır. Kamu açıklarının para arzıyla kapatılması, enflasyonu sistematik bir gelir aktarım aracına dönüştüren karmaşık bir ilişki yapısını ortaya çıkarmaktadır. Sonuç olarak, maliye politikalarının yükü merkez bankasına aktarılır; para politikası bağımsızlığını yitirir. Ortaya çıkan enflasyon, fark ettirilmeden uygulanan bir vergiye dönüşür.

  • Merkez Bankası Bağımsızlığı Neden Önemli?

Merkez bankalarının bağımsızlığı, fiyat istikrarının temel taşıdır. Bağımsız bir merkez bankası, siyasi baskılardan uzak, ekonomik verilere dayalı kararlar alır. Ancak siyasi otoriteye bağımlı hale gelen merkez bankaları, kamu açıklarını kapatmak için para basmaya zorlanır. Meselâ, seçim öncesi artan harcamaları finanse etmek için para arzı genişletildiğinde, enflasyon patlar. Bu, sadece fiyatları değil, ekonomik güveni ve uluslararası piyasalarda kredibiliteyi de zedeler.

  • Bulanıklığın Sonuçları

Bu bulanıklık, maliye ve para politikalarının rollerini karıştırır. Kamu açıklarının para basılarak finanse edilmesi, enflasyonu bir income transfer mechanism (gelir aktarım aracı) haline getirir. Devlet, halkın cebinden sessizce para alırken, enflasyon sistematik bir finansman modeline dönüşür. Ancak bu model, ekonomik istikrarı bozar, gelir dağılımını eşitsizleştirir ve toplumsal güveni aşındırır. Enflasyon, bir sonuçtan çok, maliye ve para politikalarının iç içe geçtiği bir stratejik tercih olur.

  1. Enflasyon Vergisi: Gizli Bir Finansman Mekanizması

Enflasyon vergisi (inflation tax), devletin doğrudan vergi koymadan para arzını artırarak ve halkın reel gelirinin eritilerek satın alma gücünü azaltılmasıdır. Bu mekanizma, kamu harcamalarını (borçlanmadan) finanse ederken özellikle sabit ve düşük gelirli kesimler üzerinde yıkıcı etkiler meydana getirir. Fiyatlar yükselirken maaşlar nominal olarak artsa da reel gelir eridiği için satın alma gücü azalır. Meselâ, bir litre süt 30 TL’den 35 TL’ye çıktığında, devlet bu vergilerden daha fazla kazanır. Sonuçta halk, gelirinden çok günlük harcamaları üzerinden daha fazla vergi öder. Devlet ise KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergilerdeki artış sayesinde gelirlerini artırır. Böylece halktan fark ettirmeden vergi toplar.

  • Enflasyon Bir Tesadüf mü?

Bu durum, mali disiplinden uzaklaşmanın ve merkez bankasının bağımlı olmasının doğrudan sonucudur. Enflasyon bir “tesadüf” değil, kontrolsüz maliye politikalarının “stratejik” bir uzantısıdır. Bu bağlamda enflasyon, artık yalnızca teknik bir arıza, ekonomik bir sonuç ya da kaçınılmaz bir olgu olmaktan çıkmış; bilakis, siyasi bir tercihle araçsallaştırılmış örtük bir “para politikası aracı” hâline gelmiştir. Gelişmekte olan ülkelerde bu yöntem, vergi adaletsizliklerini gizler ve kamu açıklarını örtbas eder.

  • Dolaylı Vergilerin Rolü

Sürecin diğer bir yönü, kamu gelirlerinin özellikle KDV, ÖTV gibi dolaylı vergiler üzerinden artmasıdır. Fiyatlar arttıkça KDV ve ÖTV gibi tüketim vergilerinden elde edilen gelir büyür, nominal olarak daha fazla vergi tahsil edilir. Kamu gelirleri büyük ölçüde enflasyona endeksli hale gelir. Bu, enflasyonu sadece teknik bir sonuç olmaktan çıkarıp gizli bir maliye politikası aracı yapar. Ancak bu model, uzun vadede fiyat istikrarını bozar ve ekonomik güveni zedeler.

  • Kısa Vadeli Kazanç, Uzun Vadeli Bedel

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, enflasyonun bu şekilde araçsallaştırılması; vergi sistemindeki adaletsizlikleri perdelemek, kamu açıklarını görünmez kılmak ve kısa vadeli mali rahatlama sağlamak için bilinçli bir tercihe dönüşür. Merkez bankası bağımsızlığının zayıf olduğu ortamlarda, kamu harcamaları doğrudan para basımıyla finanse edilir. Bu, seçim öncesi dönemlerde maliyetsiz bir kaynak gibi görünse de uzun vadede fiyat istikrarını zedeler ve ekonomik güveni aşındırır.

Para politikalarının mali hedeflere göre kurgulandığı, merkez bankalarının araç bağımsızlığını yitirdiği durumlarda, enflasyon, sistematik bir finansman modeline dönüşür. Ancak bu model, sadece ekonomik değil, aynı zamanda ahlaki ve sosyal bedeller de doğurur. Zira bu yöntemde vergi adaleti bozulur, gelir dağılımı daha da eşitsizleşir, toplumsal refah erozyona uğrar ve özellikle sabit gelirli kesimler, bu gizli vergi mekanizmasının büyük mağdurları olarak en ağır yükünü taşır.

  1. Türkiye Ekonomisi Örneği: Enflasyonun Araçsallaşması

Türkiye, 2000’li yılların başında sıkı mali disiplin, yapısal reformlar ve merkez bankasının bağımsızlığıyla para ve maliye politikaları arasında dengeli bir eşgüdüm sağlayarak enflasyonu kontrol altına almıştı. Ancak takip eden yıllarda siyasal önceliklerin belirleyici hâle gelmesi, bu kazanımları aşındırdı. Mali disiplinin zayıflamasıyla kamu harcamaları artarken bütçe açıkları büyüdü. 2023’te enflasyon %60’ı aşarken, devlet yeni yollar aradı.

Neler Değişti?

  • Bütçe Dışı Araçlar Devreye Girdi: Bütçe açıklarını finanse etmek için geleneksel yöntemlerin yanı sıra, Varlık Fonu, Kur Korumalı Mevduat, kamu bankalarının sübvansiyonlu kredileri ve zorunlu tasarruf uygulamaları gibi şeffaf olmayan bütçe dışı mekanizmalar devreye alındı.
  • Merkez Bankası Bağımsızlığı Zayıfladı: Siyasi otoriteyle yakın çalışan Merkez Bankası, piyasa gerçeklerinden kopuk faiz politikaları izledi. Maliyet baskılarına rağmen kredi genişlemesiyle büyümeyi zorlayan strateji ve para arzı artışı, enflasyonu körükledi.
  • Dolaylı Vergilere Bağımlılık Arttı: KDV ve ÖTV gibi vergilerin bütçedeki payı büyüdü. Fiyatlar yükseldikçe devlet daha fazla vergi topladı ve gelirleri arttı, kamu açıkları örtülü şekilde finanse edildi.

Enflasyon: Yönetilen Bir Süreç

Bu ortamda enflasyon, bir arıza değil, yönetilen bir süreç haline geldi. Kamu harcamaları üretim kapasitesini aştığında, enflasyonist baskılar arttı. Devlet, dolaylı vergilerle gelirlerini büyütürken, reel ücretler sabit kaldı. Halk, görünmeyen bir vergi yükü taşıdı. Enflasyon, böylece bir finansman stratejisi olarak işlev gördü, ancak sosyal adaleti zedeledi ve gelir dağılımını bozdu.

Bununla birlikte, kamu bankaları aracılığıyla sağlanan düşük faizli ve sübvansiyonlu krediler, kur korumalı mevduat uygulamaları ve bütçe dışı Varlık Fonu gibi araçlar, mali yapının şeffaflığını daha da zayıflattı. Böyle bir ortamda enflasyon, sadece bir ekonomik arıza veya bir “sonuç” değil, aynı zamanda bir maliye politikası enstrümanına dönüşmüş; adeta yönetilen bir “süreç” hâline gelmiştir. Enflasyon, kamu gelirlerini artıran sistematik bir araç hâline gelirken, geniş halk kesimlerinin reel ücretleri sabit kalmakta; böylece vatandaş, görünmeyen bir vergi yükünü sessizce taşımaktadır. Özellikle sabit gelirli kesimler, bu örtük maliye politikası aracılığıyla reel gelir kaybına uğramakta ve dolaylı yoldan devletin vergi gelirlerini finanse etmektedir.

Sonuç olarak, Türkiye’de enflasyon, teknik bir istikrarsızlık değil; büyüme hedefleri doğrultusunda sürdürülen kamu harcamalarının ve mali esnekliğin sistematik bir çıktısıdır. Üretim kapasitesini aşan genişleyici maliye politikaları, kamu harcamaları yoluyla enflasyonu körükler. Enflasyonun artması ise devletin dolaylı vergi gelirlerini yükselterek kamu gelirlerini artırır. Böylece enflasyon, fark edilmeden işleyen ve bütçe açıklarını kapatmaya yarayan örtük bir mekanizmaya dönüşür.

Bu çerçevede, enflasyonun kendisi, doğrudan bir finansman stratejisi olarak işlev görmektedir. Enflasyon, bu yapıda sadece ekonomik değil, aynı zamanda sosyal ve ahlaki bir maliyet üretmektedir. Bu durum, vatandaşların reel gelirini eriterek kamu bütçesini güçlendiren, ancak sosyal adaleti zedeleyen örtük bir vergi düzenine işaret eder.

Sonuç: Enflasyon Bir Politika Aracı mıdır Yoksa Maliye Politikasının Sonucu Mu?

Gelişmekte olan ülkelerde enflasyon, sadece bir piyasa arızası değil; kontrolsüz popülist maliye politikalarının ve siyasi önceliklerin bir sonucudur. Mali disiplinsizlik ve gelir artırıcı yapısal reformlardan kaçınılma, enflasyonu rastlantısal bir sonuç olmaktan öteye taşıyarak yönetilen bir araca dönüştürüyor; devletin bilinçli bir örtük bir finansman stratejisi haline getiriyor.

Bu bağlamda enflasyon, sadece fiyat istikrarını bozan teknik bir ekonomik olgu olmaktan çıkar; devletin örtülü biçimde kullandığı mali bir araç hâlini alır. Fiyatlar genel seviyesinin sürekli artırılması yoluyla, halkın sırtına görünmeyen bir vergi yükü bindirilir. Sabit ve dar gelirli kesimler bu süreçte sessizce erirken; kamu gelirleri artırılmakta, bütçe açıkları ise toplumdan saklı bir biçimde fark ettirilmeden kapatılmaktadır. Devlet, doğrudan vergiler ya da açık bütçe politikalarıyla elde edemeyeceği kaynaklara, enflasyon vasıtasıyla sessizce ulaşmakta; böylece geniş halk kesimlerinin refahı, şeffaf olmayan bir maliyetle zayıflatılmaktadır.

Bu stratejik yönelim yalnızca ekonomik dengesizlik üretmekle kalmaz; aynı zamanda gelir dağılımını bozar, toplumsal adaleti zedeler ve uzun vadede sürdürülebilir kalkınmayı tehdit eden yapısal bir riske dönüşür.

Enflasyon Sadece Ekonomik mi?

Bu yönüyle enflasyon yalnızca ekonomik bir mesele değil, aynı zamanda ahlaki bir sorundur. Zira kamu maliyesinde şeffaflık ve adalet ilkeleri temel alınmalıdır. Oysa enflasyon yoluyla yapılan dolaylı vergilendirme ise bu ilkeleri ihlal eder; vergi toplamanın meşruiyetini ve sorumluluğunu halktan gizler, onu sessizce ve yaygın biçimde uygulayarak halkın cebinden sessiz bir servet transferine zemin hazırlar. Bu durum, özellikle sabit gelirli aileler ve orta sınıf açısından adaletsizliğin derinleşmesine neden olurken, devlete görünmez bir servet aktarım mekanizması sağlamaktadır.

Türkiye örneğinde olduğu gibi, dolaylı vergilerin yüksekliği, para arzının siyasi hedeflerle genişletilmesi ve merkez bankası bağımsızlığının zayıflaması, enflasyonu yalnızca bir sonuç olmaktan çıkararak, yönetilen bir araca dönüştürmüştür. Bu nedenle, enflasyonla mücadele yalnızca para politikalarının konusu değil; aynı zamanda mali disiplinin yeniden tesisinin, ekonomik yönetişimin şeffaflaşmasının ve sorumlu kamu yönetiminin temel bir parçasıdır.

Çözüm Yolu

Enflasyonla mücadele sadece merkez bankasının alacağı faiz kararlarına indirgenemez. Enflasyonla mücadele, sadece faiz kararlarına indirgenemez. Kalıcı çözüm için:

  • Mali Disiplin: Kamu harcamaları üretim kapasitesiyle uyumlu olmalı, bütçe açıkları şeffaf yönetilmeli.
  • Merkez Bankası Bağımsızlığı: Para politikaları siyasi etkilerden arındırılmalı, fiyat istikrarı öncelik olmalı.
  • Vergi Reformu: Dolaylı vergilere bağımlılık azaltılmalı, adil bir vergi sistemi kurulmalı.
  • Şeffaf Yönetim: Varlık Fonu gibi mekanizmalar denetlenmeli, kamu maliyesi hesap verebilir olmalı.
  • Yapısal Reformlar: Eğitim, tarım, teknoloji ve verimlilik odaklı gelir artırıcı reformlar, uzun vadeli büyümeyi desteklemeli.

Ekonomik istikrar ve toplumsal adaletin temini, ancak maliye ve para politikalarının birbirini tamamlayan, bağımsız, tutarlı ve sorumlu bir şekilde uygulanmasıyla mümkündür.

Sonuç olarak, enflasyonun yalnızca teknik bir sorun ve sonuç değil, gelişmekte olan ülkelerde uygulanan maliye ve para politikalarının diğer bir ifade ile mali gevşekliğin ve siyasi tercihlerin stratejik bir çıktısı, doğrudan bir yansımasıdır. Bu tür örtülü finansman modelleri kısa vadeli rahatlama sağlasa da uzun vadede gelir adaletini bozar, toplumsal güveni zedeler ve kurumsal yapıları aşındırır. Bu nedenle, enflasyonla mücadele yalnızca iktisadi bir hedef değil, aynı zamanda ahlaki ve yönetsel bir sorumluluktur. Kalıcı ve adil çözümler, ancak kamu yönetiminde şeffaflık, mali sorumluluk ve yapısal kararlılıkla mümkün olabilir.  

Aksi hâlde enflasyon, bir “piyasa arızası” olmanın ötesinde, görünmeyen bir el gibi halkın cebinden sessizce servet transfer eden bir mekanizma olarak işlemeye devam edecek; ekonomik sistemi aşındırırken, toplumsal güveni ve adalet duygusunu da zayıflatacaktır.